Radwor

Radwor (po starym prawopisu Radwoŕ; němsce Radibor) je wjes a přisłušaca gmejna we wokrjesu Budyšin w Hornjej Łužicy, něhdźe 10 km sewjernje Budyšina. Wjes sama ma wokoło 650 wobydlerjow, gmejna wokoło 3200. Wosebje w přewažnje katolskim juhu gmejny rěči wulki dźěl ludnosće serbsce.

Radwor

němsce	Radibor
Radwor na karće Sakskeje DEC
Zakładne daty
stat	Němska
zwjazkowy kraj	Sakska Sakska
wokrjes	Budyski
wysokosć	165 metrow n.m.hł.
přestrjeń	61,99 km²
wobydlerstwo	3.106 (31. dec 2023)
hustosć zasydlenja	50 wob. na km²
póstowe čisło	02627
předwólba	(+49) 035935
awtowa značka	BZ, BIW, HY, KM
Politika a zarjadnistwo
wjesnjanostka	Madeleine Rentschowa (HFM)
adresa	Dróha Alojsa Andrickeho 2 02627 Radwor
webstrona	radibor.de
Połoženje Radworja w Sakskej
Karta
wikidata: Radwor (Q93286)

51.2514.4

Gmejna słuša do připóznateho sydlenskeho ruma Serbow w Sakskej.

Geografija

Powětrowy wobraz Radworja (2017)

Mała Sprjewja a rybjacy hat pola Lipiča

Radworski gmejnski teritorij rozpřestrěwa so wot Budyskeje měšćanskeje hranicy na juhu hač do krajinje hornjołužiskeje hole a hatow na sewjeru.

Južny dźěl gmejny słuša k pahórkatym Hornjołužiskim honam z wunošnymi pódami. Najwyše wuhorbjenje je 199,3 m wysoka Kaponica mjez Drobami a Łupjanskej Dubrawku. Přez płony sewjer gmejny běži Mała Sprjewja, najdlěša rěka w Radworskej gmejnje a zdobom zakład mnohich rybjacych hatow. Z jeje přitokom je z Łomska pochadźaca Łomšćanka. W samym sewjeru leži z Minakałskej holu jedne z najwjetšich lěsnišćow Hornjeje Łužicy.

Radwor mjezuje na gmejnje Łaz a Hamor na sewjeru, Wulku Dubrawu na wuchodźe, město Budyšin a gmejnu Hodźij na juhu a na gmejnje Njeswačidło a Rakecy na zapadźe.

Ležownostne mjena

Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena za tehdyšu Radworsku gmejnu: Lišonc, Hózdź, Pola zwěrinownje, Na Traškowje, Hućina, Chasowske lada, Butřeńka, Popec hory, Fararjec jězor, Kobańkec jězor, Chěžkec hórka, Fararjec skała, Wulki hat, Mały hat, Młynske chěže, Čorny Hodleŕ, Na wětrniku, Kšibjeńčna korčma, Haćišća, Čorne hory, Wińca.

Stawizny

Radwor a wokolina na karće z lěta 1844

Wjes naspomni so k prěnjemu razej w lěće 1221 jako Ratibor, bě pak hižo w srjedźowěku stejišćo wodoweho hrodu, ležaceho w sewjernym dźělu nowowěkowskeho hrodu. Hrjebja tuteje twjerdźizny je pola dźensnišeho hrodu přeco hišće spóznajomna. Na Hrišći, małym kopcu z dobrym wuhladom přez nižinu Łomšćanki při puću do Kamjeneje, namakachu w běhu twarjenja železniskeje čary Radwor–Lubij w lěće 1905 zažnostawizniske pohrjebnišćo, kotrež so wot srjedźneje bronzoweje doby (1500 do Chr.) hač do zažneje železoweje doby (500 do Chr.) wjace hač tysac lět dołho wužiwaše.

Stara wosadna cyrkej při nawsy

Za zakład wjesneho mjena maja mjenowědnicy muske předmjeno z woznamom „tón, kiž rady wojuje“ (rad = rady, wjesoły; boriti = wojować).

Prěnja drjewjana cyrkej steješe hižo w lěće 1270 při nawsy. Za lěto 1359 su skótne wiki w Radworju zapisane, kotrež so pozdźišo do Rakec a wokoło 1870 do Njeswačidła přepołožichu. Jako zarunanje dósta Radwor kermušne wiki za holanske produkty. W lěće 1397 załoži wěsty Sigmund Behr z Budyšina Radworsku křižnu cyrkej a dari ju wjesku Kamjenej. W lěće 1495 naspomni so Radworska cyrkej w Mišnjanskim wopismje jako jedna z 18 Budyskemu tachantstwu podrjadowanych cyrkwjow. Wot teje stareje wosadneje cyrkwje z 15. lětstotka je so jenož něhdyše wołtarnišćo wobchowało, kotrež je dźensa po zdaću najstarše twarjenje we wsy. Posledni pohrjeb na tamnišim starym kěrchowje bě 1883.

Doba reformacije a jeje wuskutki

Radworske ryćerkubło bě wot 1463, přez dobu reformacije, hač do 1589 we wobsydstwje swójby von Plaunitz. Jako Radworski knjez spyta Hans von Plaunitz, ewangelsku konfesiju přećiwo woli Radworčanow zawjesć, štož bu pak 1575 wot kejžora Maksimiliana II. zakazane. Jeho naslědnik kejžor Rudolf II. w ramiku pobyta w Budyšinje zasadźenje katolskeho duchowneho w Radworju wosobinsce podpěrowaše. Zwada wo nabožinsku přisłušnosć serbskeje wsy traje tež pod knjezami von Minckwitz w 17. lětstotku a wosebje w Třicećilětnej wójnje dale. 1632 chcyše knjez Christoph von Minckwitz samo jutrowne jěchanje jako typiski katolski nałožk zakazać, štož k wulkej bijeńcy z dobyćom wjesnjanow wjedźeše. Diferency mjez Radworčanami a jich knjezom trajachu hač do lěta 1675 a Radwor wosta jako wuslědk jenička katolska wosada z ewangelskim knjezom w cyłej Sakskej.

Radworski hród z 18. lětstotka

Dźensniši hród bě so hižo wokoło 1720 natwarił. K prěnjemu razej po reformaciji přewza z generalom Josephom von Riedom w lěće 1765 zaso katolski knjez Radworske ryćerkubło. Wot 1782 bydleše tam hrabina von Bolza, pod kotrejež knjejstwom so poćeženje Radworčanow přez wotedawki přiwótři. 1854 kupi Clemens von Einsiedel ryćerkubło.

19. lětstotk

Hižo 1650 měješe Radwor swójsku šulu, na kotrejž wučeše hač do 1850 jenički wučer. Mikławš Brojer wuwučowaše w lěće 1836 na přikład cyłkownje 120 šulerjow w třoch rjadownjach. W lěće 1848 so mjeztym hižo wjace hač 200 šulerjow na Radworskej šuli wuwučowachu, z kotrychž rěčachu 98 % serbsce. Wjetša šula natwari so w lěće 1874 za hatkom w zapadźe wsy.

W rewoluciskimaj lětomaj 1848 a 1849 wuwi so Radwor k srjedźišću serbskeho burskeho hibanja. Při tym hraješe Serbske burske towarstwo, kotrež so 4. junija 1848 załoži, z jeho předsydu Michałom Ćěslu centralnu rólu. Po tutym přikładźe załožichu so podobne towarstwa w dalšich serbskich wsach, kotrež wjesne towaršnostne žiwjenje organizowachu. W oktobrje 1848 so 17 towarstwow z 1200 čłonami k Zjedoćenym serbskim towarstwam zjednoćichu a tak prěni serbski třěšny zwjazk załožichu. Po poraženej byrgarskej rewoluciji w meji 1849 bu zwjazk zakazany.

Po zwrěšćenym pospyće Christopha von Minckwitza křižerski procesion 1632 zakazać, so nałožk tola zhubi. Hakle 1882 so jutrowne jěchanje, po wjace hač dwě sćě lětach, znowa wožiwi, spočatnje do Zdźěrje a wot 1892 do noweje Baćońskeje wosady. Jenož we wójnskim lěće 1945 so njejěchaše.

Dokelž njebě dalšeho městna we wjace hač 400 lět starej cyrkwi při nawsy, staji hrabja von Einsiedel ležownosć při puću do Chelna w juhu wsy za nowotwar k dispoziciji. Tam natwari so w lětomaj 1895/96 po namjeće Mikławša Žura a pod nawodom Drježdźanskeho architekta Ernsta Giese nowa wosadna cyrkej „Marije kralowny róžowca“.

20. lětstotk

Swjaty křiž na Radworskej nawsy

Na hibanju za serbsku awtonomiju wokoło Serbskeho narodneho wuběrka wobdźělichu so tež wjacori Radworčenjo, wosebje Michał Nawka. Dnja 29. oktobra 1922 załoži so Radworska jednota Serbskeho Sokoła pod nawodnistwom Mikławša Bjarša a Michała Rječki.

W lěće 1935 wučachu při Radworskej šuli pjećo serbscy a jedyn němski wučer, štož bě w tym času nimale jónkrótne. Prawidłownje protestowaše wjednistwo nacionalsocialistiskeho „Jungvolka“ přećiwo tymle wobstejnosćam a přećiwo narodnemu nastajenju serbskich wučerjow, při čimž naspomnichu wosebje wučerja Michała Nawku a šulskeho nawodu Jana Andrickeho jako „radikalneju Serbow“. Zdobom spyta němski wučer Ebermann na šuli struktury nacionalsocialistiskeho młodźinskeho dźěła přesadźić. Farar Józef Nowak a serbscy wučerjo přećiwo tomu swójske serbsko-katolske młodźinske dźěło zesylnjachu, tak zo bě w awgusće 1935 jenož 29 wot 64 Radworskich hólcow z čłonom Jungvolka. 1937 přesadźichu so serbscy wučerjo Michał Nawka, Jurij Kubaš a Hańža Welsec do zapadneje Sakskeje, tak zo bě na Radworskej šuli jenož hišće jedyn serbski wučer přistajeny.

Poslednja wobsedźerka před rólnej reformu po Druhej swětowej wójnje bě Johanna von Welck. Přez rólnu reformu rozdźělichu so ležownosće ryćerkubła. Pri tym přeńdźe tež dźěl něhdyšeho kublerskeho lěsa za dźensnišim stadionom do wobsydstwa Radworskeje gmejny, kotryž słuša dźensa k poslednim lěsam na Radworskich honach.

Pomniki

Při starej Budyskej dróze južnje wsy steji srjedźowěkowski kamjentny křiž.

Ze starej wosadnej cyrkwju z 15. lětstotka při nawsy, trochu staršej křižnej cyrkwju na kěrchowje při puću do Lutobča a nowej wosadnej cyrkwju swjateje Marije, kralowny róžowca z lěta 1896 steja w Radworju tři katolske cyrkwje. We wsy a na Radworskich honach namakaja so mnoho swjatych křižow a postawow madony, kotrež zwjetša z 19. a 20. lětstotka pochadźeja.

Radworski hród je so ze zažneho 18. lětstotka wobchował.

Wobydlerstwo

Radworska cyrkej swj. Marije, kralowny róžowca

Po Arnošta Mukowej statistice měješe Radwor we 1880tych lětach 571 wobydlerjow, mjez nimi 548 Serbow (96 %) a 23 Němcow. W lěće 1956 zwěsći Arnošt Černik serbskorěčny podźěl ludnosće wot 73,2 %, zdźěla přez přićehnjenje wuhnatych z něhdyšeho němskeho wuchoda po Druhej swětowej wójnje.

W lěće 1925 bě we wsy samej mjez 705 wobydlerjemi 579 katolskich (82,1 %) a 126 ewangelskich (18,9 %). Po ludličenju lěta 2011 bě 34,4 % wobydlerjow Radworskeje gmejny katolskeje a 32,6 % ewangelskeje konfesije. 33 % njepřisłušachu žanomu nabožinskemu zhromadźenstwu.

Wobkedźbowanja hódny je snadny podźěl žónskeho wobydlerstwa w starobje 18–29 lět. Wot 385 wobydlerjow w tutej starobnej skupinje bě 234 mužow (60,8 %) a jenož 151 žonow (39,2 %).

Wjesne dźěle

Dźewjatej najwjetšej gmejnje Budyskeho wokrjesa přisłušeja slědowace dohromady 21 wjesnych dźělow (tabulka hodźi so sortěrować):

	wob.	přer. staroba	♀/♂a	kwocient młodychb	kwocient starychc	wosoby/ domjacnosć
Boranecy	116	40,2	90	34	23	2,6
Bronjo	71	42,9	92	33	24	2,6
Čorny Hodler	37	41,2	118	27	15	2,8
Droby	96	42,1	109	32	21	2,8
Haj	21	37,7	75	39	23	2,6
Hat	65	45,2	124	30	33	2,6
Chasow	168	41,4	95	33	26	2,8
Chelno	348	46,7	100	21	39	2,5
Kamjenej	107	40,3	128	31	21	3,3
Łomsk	190	45,1	94	18	23	2,6
Łupj. Dubrawka	70	40,2	100	22	18	2,8
Łupoj	205	43,8	105	33	36	2,8
Lipič	185	45,9	120	22	27	2,3
Lutobč	173	42,4	101	27	27	2,4
Měrkow	142	41,2	115	31	25	2,6
Miłkecy	90	46,0	143	11	12	2,7
Minakał	366	47,2	102	19	32	2,1
Nowe Boranecy	54	50,2	108	17	37	2,3
Nowe Bronjo	18	63,1	100	0	125	2,0
Radwor	638	44,2	105	27	29	2,6
Wjesel	93	41,4	86	35	26	2,8
Wulki Přezdrěń	34	52,2	113	40	87	2,6
gmejna	3299	44,3	104	26	29	2,5
podaća po cencusu 2011; staw: 9.5.2011 a: ličba mužow na 100 žonow b: poměr ličby wosobow pod 18 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65 c: poměr ličby wosobow nad 65 lětami k 100 wosobam mjez 18 a 65

Sydlišći Stróžišćo a Přezdrěnk słušatej k Miłkecam respektiwnje Wulkemu Přezdrěnjej.

Politika

Gmejna słuša k sakskemu wólbnemu wokrjesej 55 (Budyšin 4) a k zwjazkowemu wólbnemu wokrjesej 156 (Budyšin I).

Gmejnska rada

Radworska gmejnska rada ma tuchwilu 16 čłonow. Minjene komunalne wólby mějachu slědowace wuslědki:

Strony a zjednoćenstwa	2019		2014		2009
	%	sydła	%	sydła	%	sydła
Swobodni wolerjo	31,5	5	15,8	2	-	-
Křesćansko-demokratiska unija Němskeje (CDU)	27,9	5	45,9	8	57,5	10
Wolerske zjednoćenstwo Domizniscy přećeljo Minakał (HFM)	23,9	4	22,0	4	22,5	3
Serbske wolerske zjednoćenstwo	13,6	2	13,2	2	20,0	3
cyłkownje	100,0	16	100,0	16	100,0	16
wobdźělenje	72,3 %		59,5 %		53,5 %

Gmejnskej radźe přisłušeja wot 2019 slědowace radźićeljo a radźićelki:

• Swobodni wolerjo: Dr. Monika Liznarjowa, Thomas Wierig, Manfred Hörauf, Maik Wirrig, Eva-Maria Chěžcyna
• CDU: Philipp Wjerš, Sven Lorenz, Tomaš Rječka, Pětr Kliman, Šćěpan Dej,
• Domizniscy přećeljo Minakał: Thomas Scheffel, Madeleine Rentsch, Ronny Janaš, Lothar Bomsdorf
• Serbske wolerske zjednoćenstwo: Jovan Hrjehor, Pětr Hantuš

Wjesnjanostka

Radworska wjesnjanostka je wot apryla 2020 Madeleine Rentschowa (Domizniscy přećeljo Minakał) z Łomska. Wona dósta při wólbach dnja 9. februara 2020 jako jenička njeserbska kandidatka hnydom w prěnim wólbnym kole absolutnu wjetšinu hłosow (55,6 %). Rentschowa je prěnja wjesnjanostka Radworja po 1945, kiž serbsce njerěči. Jeje předchadnik bě Wincenc Baberška (CDU), kiž gmejnu přez 27 lět nawjedowaše.

wólby wjesnjanosty

wólba	wjesnjanost(k)a	namjet	wuslědk (%)
2020	Madeleine Rentschowa	Přećeljo domizny Minakał	55,6
2013	Wincenc Baberška	CDU	78,3
2006			98,0

Gmejnske reformy

W zwisku ze sakskej wokrjesnej reformu chcyše so gmejnske zarjadnistwo w lěće 2008 ze susodnej Wulkej Dubrawu zjednoćić. Při wobydlerskimaj rozsudomaj rozsudźi so w Radworju snadna wjetšina za fuziju, we Wulkej Dubrawje pak wulka wjetšina přećiwo tomu.

Infrastruktura

Wobchad

Něhdyše Radworske dwórnišćo

Najwažniše dróhi na gmejnskim teritoriju su Zwjazkowa dróha 96, kiž zwjazuje Budyšin z Wojerecami a wjedźe přez Chelno a Čorny Hodler kaž tež statnej dróze 106 (Mały Wjelkow–Minakał) a 107 (Delnja Hórka–Radwor–Haslow). Najblišej najězdaj awtodróhi 4 stej Budyšin-zapad něhdźe sydom a Słona Boršć wokoło wósom kilometrow wot Radworja. Na železniskej čarje Lubij–Radwor z dwórnišćomaj pola Lutobča a Radworja jězdźachu wot 1. meje 1906 hač do nazymy 1972 wosobowe ćahi. W 1990tych lětach so čara tež za nakładny wobchad zawrě a so w lěće 2004 doskónčnje wottwari.

Kolesowanska šćežka „Serbske impresije“ wjedźe přez Měrkow, Lutobč, Radwor a Chasow dale do Njeswačidła. W sewjeru gmejnskeho teritorija přeprěkuje „Žabjacy kolesowarski pućik“ gmejnske dźěle Hat, Wjesel, Lipič a Psowje.

Kubłanje

Serbska wyša šula w Radworju

W Radworskej gmejnje stej dwě šuli; Serbska zakładna a Serbska wyša šula „dr. Marja Grólmusec“ w Radworju samym. Do zakładneje šule chodźachu w šulskim lěće 2014/15 149 šulerjow. Na wyšej šuli běchu w samsnym času 170 šulerjow a 22 wučerjow. Šulske twarjenje bu w lětomaj 1925/26 natwarjene.

Pěstowarnja eksistuje we wsy hižo z lěta 1898. 1984 so do farskeho domu přesydli a mjeno „Alojs Andricki“ přiwza. Pod nacionalsocialistiskim knjejstwom přińdźe statna pěstowarnja k tomu, w kotrejž so pak zwjetša němsce rěčeše, tež w časach NDR. Prěni statny žłobik nasta hakle w lěće 1991.

Wosobiny

W Radworju so narodźili

• Jan Jurij Prokop Hančka (1731–89), rjadnik, rěčespytnik, spisaćel nabožinskich spisow
• Michał Awgust Brojer (1801–71), wučer, kulturny stawiznar
• Michał Ćěsla (1809–52), zahrodkar a gmejnski předstejer, wjednik serbskeho burskeho hibanja 1848/49
• Michał Handrik-Ćěsla (1846–1928), mjezynarodnje připóznaty wuměłski knihiwjazar
• Jan Grólmus (1851–1924), wučer, šulski direktor, kulturny prócowar
• Jakub Wróbl (1853–1933), zamkar a misionar

Jurij Kral

• Jurij Kral (1864–1945), farar, słownikar, gramatikar
• Jakub Lorenc-Zalěski (1874–1939), spisowaćel
• Michał Nawka (1885–1968), wučer, narodny prócowar, spisowaćel, basnik, rěčespytnik, hudźbnik
• Franc Kral (1886–1915), wučer, spisowaćel a redaktor
• Jurij Šołta (1886–1978), wučer, kantor, kulturny prócowar
• Beno Šołta (1891–1968), farar, dr. phil.
• Pawoł Kurjo (1897–1935), prawiznik, stawiznar, redaktor, załožer časopisa Serbski student
• Maks Rječka (1908–44), wučer, domiznowědnik
• Jurij Winar (1909–1991), komponist

Anton Nawka

• Anton Nawka (1913–98), spisowaćel
• Alojs Andricki (1914–1943), katolski měšnik a martrar
• Błažij Nawka (1922–2008), ludowědnik
• Cyril Kola (* 1927), publicist, spisowaćel a kulturowědnik
• Ludwig Kola (1931–2018), rozhłosownik a přełožowar
• Alfons Wićaz (* 1945), žurnalist

W Radworju skutkowali

• Mikławš Čórlich (1784–1858), duchowny a narodny prócowar; 1813–20 kapłan a 1820–58 farar w Radworju
• Jakub Nowak (1821–75), duchowny, kulturny prócowar; 1858–75 farar w Radworju
• Jakub Kral (1828–1911), wučer, domiznowědnik, ludowy spisowaćel; 1853–94 wučer w Radworju
• Beno Pětr Šołta (1851–1908), wučer a towarstwowy prócowar; 1872–1908 wučer w Radworju
• Mikławš Žur (1859–1932), farar a awtor; 1886–95 administrator a 1896–1903 farar w Radworju
• Jakub Nowak-Horjanski (1864–1938), farar, domiznowědnik a spisowaćel; 1891–96 kapłan a 1903–31 farar w Radworju
• Jurij Winger (1872–1918), farar, spisowaćel a přełožowar; 1896–1903 kapłan w Radworju
• Jurij Słodeńk (1873–1945), wučer, spisowaćel a komponist; 1894–99 wučer w Radworju, załožer „Meje“
• Jan Andricki (1880–1955), wučer, kantor, kulturny a narodny prócowar, dirigent; 1900–08 wučer a 1908–37 kaž tež 1945–48 šulski nawoda w Radworju
• Józef Nowak (1895–1978), duchowny, basnik, dramatikar a redaktor; 1931–40 a 1945–67 farar w Radworju

Literatura

• Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 223–228.

• M. Kral: Stawizniske powěsće z našich serbskich wsow [=Serbska ludowa knihownja, čo. 44]. Budyšin, 1937, str. 53–85.
• Hańža Winarjec-Orsesowa: Radwor - starodawna cyrkwinska wjes. Radwor 1996, 116 str.
• tas.: Radwor - ze stawiznow wjesneje šule. LND, Budyšin 2006, 168 str.

Žórła

• Radwor w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
• Cornelius Gurlitt: Radibor. W: Beschreibende Darstellung der älteren Bau- und Kunstdenkmäler des Königreichs Sachsen. 32. Zwjazk: Amtshauptmannschaft Bautzen (II. Teil). C. C. Meinhold, Dresden 1908, str. 48.

Wotkaz

 Commons: Radwor – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Města a gmejny w Budyskim wokrjesu

Biskopicy | Bóšicy | Budestecy | Budyšin | Bukecy | Dobruša-Huska | Frankenthal | Großharthau | Großnaundorf | Halštrow | Halštrowska Hola | Haselbachtal | Hodźij | Hornja Hórka | Chrósćicy | Kamjenc | Kinspork | Kubšicy | Kulow | Kumwałd | Łaz | Łuty | Łužnica | Malešecy | Neukirch | Njebjelčicy | Njedźichow | Njeswačidło | Ohorn | Ottendorf-Okrilla | Pančicy-Kukow | Połčnica | Porchow | Radeberg | Radwor | Rakecy | Ralbicy-Róžant | Ramnow | Sćenjow | Sepicy | Smělna-Póckowy | Sprjewiny Doł | Swětła | Šěrachow-Korzym | Wachow | Warnoćicy | Wjazońca | Wjelećin | Wojerecy | Wołbramecy | Worklecy | Wóslink | Wóspork | Wulka Dubrawa | Wulke Rědorjecy | Załom | Zemicy-Tumicy
Zarjadniske zjednoćenstwa/zwjazki:
Biskopicy | Budestecy-Hornja Hórka | Großharthau | Kinspork | Njeswačidło | Połčnica | Při Klóšterskej wodźe