Geografiske koordinaty

Z geografiskimi koordinatami (geografiskej šěrokosću a dołhosću) hodźi so połoženje dypka na zemi wopisać. Zemja rozdźěluje so při tym do 360 dołhostnikow a 180 šěrokostnikow. Dołhostniki běža přez sewjerny a južny čop, šěrokostniki paralelnje k ekwatorej.

Swětowa karta z linijemi za geografiske šěrokosće a dołhosće w projekciji Eckert-VI

Koordinatny system

Geografiske koordinaty na kuli

Stopnjowa syć zemje je mysleny koordinatny system na zemskim powjerchu z prawokutnje křižowacymi so dołhostnikami a šěrokostnikami. Słuži geografiskemu wobličenju pozicije, to rěka, postajenju swójskeho stejnišća. Šěrokostniki liča so při tym wot ekwatora sem, čopaj ležitej pola 90° sewjerneje resp. južneje šěriny, dołhostniki liča so wot samowólneho nuloweho meridiana na wuchod a zapad, hač do po 180°. Postajenje nuhelow je napřećiwo systemej kulowych koordinatow zwučenemu w matematice.

Do spočatka 20. lětstotka su w rozdźělnych krajach rozdźělne nulowe meridiany z wašnjom byli (na př. Ferrowy meridian wot El Hierro a Pariski meridian), dźensa so swětodaloko Greenwichowy meridian (hwězdarnja w Londonje) wužiwa.

Při dokładnym wobličenju pozicije je trjeba wobkedźbować, zo zemja kula njeje, ale přibližnje elipsoid, štož móhło přesunjenja městnow wo hač k 20 km wuskutkować. Tež móža geografiske koordinaty, po kraju, rozdźělne poćahowe systemy měć, kotrychž referencne elipsoidy su regionalnemu polu ćežitosće (Geoid) přiměrjene. Mjezynarodnje so dźensa zwjetša World Geodetic System 1984 (WGS84) wužiwa.

Karty

We 18. a 19. lětstotku wurunowachu geodeća wjetše regionalne wotchilenja zemskeje podoby wot idealneho elipsoida přez to, zo woni we wotpowědowacych kónčinach wobličachu najlěpje přizamkowacy elipsoid, zo so k zemskemu powjerchej we wotpowědnych kónčinach derje "přilěhowaše". Srjedźišćo tajkeho elipsoida njekryješe so z masowym srjedźišćom zemje, wobwjertna wóska wšak běše paralelnje k zemskej wósce. Koordinatny system je porno druhim tajkim elipsoidam "přesunjeny" a "zhibnjeny". Tak nastachu dźesatki geodetiskich systemow (poćahowych systemow za karty). Z wuwiwanjom satelitoweje nawigacije dyrbješe so swětodaloko jednotny system wutworić, nětčiši WGS84.

W zemskich abo mórskich kartach, kotrež bazuja nimale přeco na prjedawšich systemach, móhło podaće we wopačnym poćahowym systemje (na př. zapisowanje GPS-pozicije) zmylk tójšto stow metrow zawinować, jeli referencny elipsoid (tež kartowy datum, poćahowy system) podaća njeje samsny kaž tón karty. Tohodla ma so při dokładnych koordinatnych podaćach (hrube prawidło: lěpše hač 1 km abo lěpše hač 1 łukowa mjeńšina) poćahowy system přidać.

Koordinaty dadźa so z pomocu přihódneje transformaciskeje softwary z jednoho systema do druheho přeličić. Tajka software dyrbi parametry wobsahować, kotrež definuja wotchilenje poćahowych systemow jednoho wot druheho resp. wot WGS84 z tak wysokej kaž móžno dokładnosću.

Lětarstwo a nawtika

Dokładniše poziciske podaća su trěbne w lětarstwje a nawtice. Tu podawaja geografisku šěrokosć a dołhosć w stopnju a łukowych mjeńšinach, na př. Zugspitze Lat = 47° 25’ N abo sewjerneje šěrokosće, Lon = 010° 59’ E abo wuchodneje dołhosće.

• Łukowe mjeńšiny so decimalnje dale poddźěleja.
• Po DIN 13312, płaćiwy za lětarstwo a namórnistwo, skrótša so geografiska šěrokosć z Lat abo staršo z φ, geografiska dołhosć z Lon abo λ. B a L normje njewotpowědujetej.
• Šěrokostna mjeńšina wotpowěduje na zemskim powjerchu čarje wot 1,852 km a definuje dołhosć mórskeje mile.
• Čara, kotraž wotpowěduje dołhostnej mjeńšinje, je na ekwatorje tež 1,852 km, pomjeńšuje so wšak do čopa z kosinusom geografiskeje šěrokosće hač na nul. Wona je potajkim wot šěrokosće wotwisna. Znutřka Europy leži čara mjez 1,0 km a 1,5 km (hlej tež wotšěrjenje).

Krajměrjenstwo

W krajměrjenstwje su dokładnosće na centimetry požadane – tohodla njedosaha podaće w łukowych sekundach, dokelž jedna łukowa sekunda (1″) přibližnje 31 m (sěrokostne podaće) resp. 20 m (dołhostne podaće w Europje) wotpowěduje. W Němskej je so dotal połoženje krutych dypkow na milimetry dokładne jako koordinata Gauß-Krüger, poćahowane na Besselowy elipsoid podało, resp. na kónčinach NDR, wot 1950ych lět, poćahowane na elipsoid Krassowski. Wot 1990ych lět přewjedźe so přestajenje na UTM-koordinaty w ETRS89-systemje, poćahowane na GRS80-elipsoid.

Přirodne, astronomiske, elipsoidiske, geodetiske koordinaty

Přirodne koordinaty (astronomiska šěrokosć φ a astronomiska dołhosć λ) dadźa so přez astronomiske wobličenje pozicije zwěsćić. Poćahuja so na woprawdźity lotowy směr při měrjenskim dypku. Elipsoidiske koordinaty (B, L – tež geodetiske koordinaty mjenowane) poćahuja so na směr normale wužiwaneho referencneho elipsoida. Diferenca mjez lotowym směrom a elipsoidowej normalu je zwjetša mjeńša hač 10″ a mjenuje so lotowe wotchilenje. Zwjetša njeběži ani lotowy směr ani elipsoidowa normala přez srjedźišćo zemje.

Jeli so jenož snadne žadanja na dokładnosć stajeja, na př. při zwobraznjenjach kartow w jara małych měritkach, přibližuje so zemske ćěleso za zjednorjenje přez kulu. W tutym padźe wotpowědujetej geografiska šěrokosć a dołhosć kulowym koordinatam. Jenož potom je šěrokosć nuhelow w srjedźišću zemje mjez ekwatorom a pytanym dypkom.

Stawizny

Rozdźělenje na stopnje jako rozdźělenje połneho nuhela kruha do 360° dźe na astronoma Hypsikles z Alexandrije („Anaphorikos“, 170 př.Chr.n.) a Hipparch z Nikaia (190–120 př.Ch.n.) wróćo.

Hižo Klawdius Ptolemeus wužiwaše w swojim dźěle Geographike Hyphegesis wokoło 150 po Chr.n. stopnjowu syć z dołhostnikami a šěrokostnikami. Jeho nulowy meridian běše hač do 19. lětstotka zwjetša wužiwany Ferro-Meridian přez najbóle zapadny zemski dypk, kotryž běše tehdom znaty. Dla wjele přemałeje kalkulacije zemskeho wobjima (na wšě 30.000 km město 40.000 km) njewotchileja jeho podaća k geografiskej dołhosći wo 18°3', ale w srjedźnej Europje wo wjace hač 24° wot toho, kotryž so na Greenwich poćahuje. Jeho podaća wo šěrokosći leža z njejasnych přičinow nad korektnymi. Z jedneje strony hodźi so k přesnadnemu zemskemu přerězkej Ptolemeusa, z druheje strony so dybjało, při jeho přemało wobličenym wotstawku mjez słóncom a zemju, 1210 zemskich radiusow ze stawa słónca, na přemały stopnjowy wotstawk wot ekwatora sćěhować.

Po zasowotkryću jeho dźěła Geographike Hyphegesis a jeho přełožka do łaćonšćiny w zažnym 15. lětstotku so stopnjowy system Ptolemeusa spěšnje předoby.

Duarte Pacheco Pereira (1469–1533) polěpši antikne měrjenske metody za globalnu nawigaciju zakótwjenu w Acorach. Z rozdźělenjom zemjekule do španiskeje a portugalskeje hemisfery w zrěčenju wot Tordesillasa z lěta 1494 doby zaso etablěrowana stopnjowa syć politiski wuznam.

W lěće 1634 je so na El Hierro jako najbóle zapadna z Kanariskich kupow nulowy meridian přez Faro de Orchilla postajiło a hakle wot lěta 1884 předoby so w Jendźelskej meridian wot Greenwicha zwučeny wot lěta 1738 přećiwo druhim narodnym nulowym meridianam.

Nouvelle Triangulation de la France, kotraž dźe na měrjenja wot Jacques Cassini a Jean Dominique Comte de Cassini z časa do 1793 wróćo, wotmě so w běhu metrifikacije (přestajenje wšěch relewantnych měrow na meter jako standard). Nulowy meridian běži přez Paris, tak zo „Old Royal Observatory“ w Greenwichu leži pola 2° 20′ 14,025″ W (NTF), podaty w nowostopnjach. To wopřija tež decimalne rozdźělenje stopnjoweje měry do nowostopnjow, grades (nouvelle), dźensa po zakonje jako Gon (1 połnonuhel = 400 nowostopnjow).

Mjeztym zo meridian w Greenwichu je so předobył, sta so kutowa měra Gon a rozdźělenje do 400° z geodetiskim standardom w srjedźnej Europje. Kružne rozdźělenje do 360° rozumi so dźensa často jenož wobmjezowane jako terestristiske stopnjowe rozdźělenje (stopnjowa syć).

Wotkazy

• Dołhostniki a šěrokostniki jednorje rozjasnjene (němsce)
• Geografiske koordinaty z nastawkow Wikipedije (němsce)