Zdźěr

**Zdźěr**
Sdier
	Połoženje Zdźěrje na karće Hornjeje Łužicy
	Połoženje Zdźěrje na karće Hornjeje Łužicy
gmejna:	Wulka Dubrawa
zagmejnowanje:	1994
wobydlerstwo:	274 (31. decembra 2022)
přestrjeń:	4,03 km²
wysokosć:	155–162 metrow n.m.hł.
	51.26777777777814.492222222222155–162 Koordinaty: 51° 16′ 4″ S, 14° 29′ 32″ W
póstowe čisło:	02694
předwólba:	035934
	wobydler/ka:; Zdźěrjan/-ka
	adjektiw:; Zdźěrjanski
	skłonowanje:; Zdźěrje, Zdźěri, Zdźěr, Zdźěrju, w Zdźěri
	Zdźěr a Brěmjo jako katolska eksklawa Budyskeho tachantstwa na karće z lěta 1746 Zdźěr a Brěmjo jako katolska eksklawa Budyskeho tachantstwa na karće z lěta 1746
	wikidata: Zdźěr (Q160429)

Zdźěr (zestarjene tež Zder;^[2] němsce Sdier) je wjes we wuchodosakskim wokrjesu Budyšin, kotraž słuša wot 1994 ke gmejnje Wulka Dubrawa.^[3] Leži w serbskim sydlenskim rumje Hornjeje Łužicy.

Geografija

Wjes leži sewjernje Budyšina a na sewjernej kromje Hornjołužiskich honow mjez Wulkej Dubrawu a Klukšom. Susodne wjeski su Zdźar na sewjerowuchodźe, Klukš na wuchodźe, Čelchow na juhu a Brěmjo na zapadźe. Přez Zdźěr wjedźe zwjazkowa dróha 156 z Budyšina do Běłeje Wody, wot kotrejež wotbočuje wokrjesna dróha K7210, wjedźaca přez Brěmjo do Wulkeje Dubrawy. Na južnej kromje Zdźěrje běži něhdyša železniska čara Radwor–Lubij.

Ležownostne mjena

Michał Rostok naliči 1887 slědowace serbske ležownostne mjena: Haćišća, Rozdera, Wupalency, Srany kerk, Syte chójny, Dubina, Burizna (drje Pyrizna, Queckenfeld), Korčmarjec hórka, Korčmarjec doł, Sukec hora, Dźěłošća.^[4]

Stawizny

Knježi dwór w Zdźěri

Prěnje historiske naspomnjenje Zdźěrje jako Dzyr bě w lěće 1400.^[3] W lěće 1413 so k prěnjemu razej ryćerkubło w Zdźěri naspomni, kotrymž hač do 1595 ležownostne knjejstwo přisłuša. Po tym přeńdźe wjeska zhromadnje z Brěmjenjom do wobsydstwa Budyskeho tachantskeho kapitla, štož wujasni wobstaće katolskeje diaspory w Zdźěri hač do dźensnišeho. W lěće 1884 měješe wjeska po Mukowej statistice 244 wobydlerjow, mjez nimi 241 Serbow (99 %).^[5] Arnošt Černik zwěsći 1956 w Zdźěrjanskej gmejnje serbski podźěl wobydlerstwa wot hišće 63,8 %.^[6]

1834 załoži Budyske tachantstwo šulu w Zdźěri, do kotrejež chodźachu tež dźěći z Brěmjenja. Prěni wučer bě Jan Symank; pozdźišo wučachu tam tež Michał Nawka, Józef Hajna a Jan Meškank. Pod nacionalsocialistiskim knjejstwom bu šula 1937 zawrjena a Zdźěrjanske dźěći chodźachu do Klukšanskeje, Brěmjenjanske pak do Wulkodubrawskeje šule. Po wójnje bě šula znowa w Zdźěri.

Wot lěta 1906 měješe Zdźěr zastanišćo při železniskej čarje Lubij–Radwor, kotraž bě w Radworju z čaru Budyšin–Wojerecy zwjazana. W nazymje 1972 bu wosobowy wobchad zastajeny a 1973 so čara mjez Lubijom a Bartom zawrě. Wotrězk Bart–Radwor wužiwaše so hišće hač do 1994 za nakładowy wobchad.

Hač do lěta 1994 bě Zdźěr samostatna gmejna z wjesnym dźělom Čelchow.

Nabožina

Serbski narowny kamjeń na Zdźěrjanskim pohrjebnišću

Katolske bože słužby wotměwachu so w Zdźěrjanskej hrodowskej kapałce wot lěta 1721 a buchu wobstarane najprjedy z Budyšina a wot 1862 wot Radworskeho fararja. Wot 1923 do 2005 bě wjeska ze sydłom romsko-katolskeje wosady „Swjata Marija bjezhrěšneho podjeća“ (němsce Mariä Unbefleckte Empfängnis), kotraž wobjimowaše katolikow Zdźěrje, Brěmjenja a z přewažnje ewangelskich wsow na wuchodźe Budyskeho wokrjesa. Wot 2005 je w lětach 1965–68 natwarjena Zdźěrjanska cyrkej filiala Radworskeje wosady Swj. Marije, kralowny róžowca. Ewangelscy wobydlerjo přisłušeja Klukšanskej wosadźe.

Infrastruktura

Přez Zdźěr wjedźe zwjazkowa dróha 156 z Budyšina do Běłeje Wody. Mjez Zdźěrju a Zdźarom leži lětanišćo Klukš, kotrež słuži hłownje płujadłam.

Sewjernje wjeski nadeńdźe so wot lěta 1965 Zdźěrjanska wodarnja, hdźež wudobywa so z hłubokosće 30 metrow pitna woda za wulke dźěle stareho wokrjesa Budyšin.

Wosobiny

Jurij Wendšuh (1610–68), cistercienski rjadnik, reformator a klóšterski stawiznar; rodźeny w Zdźěri
Jan Žur (1812–72), wučer a dopisowar do Krajana; rodźeny w Zdźěri
Mikławš Dórnik (1877–1946), Zdźěrjanski farar 1923–40

Literatura

Sdier/Zdźěr und Brehmen/Brěmjo. W: Oberlausitzer Heide- und Teichlandschaft (= Werte der deutschen Heimat. Zwjazk 67). 1. nakład. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2005, ISBN 978-3-412-08903-0, str. 213–216.

Kral, Měrćin: Stawizniske powěsće z našich serbskich wsow [=Serbska ludowa knihownja, čo. 44]. Budyšin, 1937, str. 159–177.

Žórła

↑ staw: 31. decembra 2022; grossdubrau.de; wotwołane 30. měrca 2023
↑ Křesćan Bohuwěr Pful: Łužiski serbski słownik. Maćica Serbska, Budyšin 1866, str. 1005 (online).
↑ ^3,0 ^3,1 Zdźěr w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)
↑ Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 11 (digitalizat).
↑ Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 55. → wšě wjeski
↑ Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 246. [456 wobydlerjow, z nich 148 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 60 z pasiwnymi, 83 serbskich dźěći a młodostnych, 165 bjez znajomosćow] → wšě wjeski

Wotkaz

Commons: Zdźěr – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Wjesne dźěle Wulkeje Dubrawy

[1] staw: 31. decembra 2022; grossdubrau.de; wotwołane 30. měrca 2023

[2] Křesćan Bohuwěr Pful: Łužiski serbski słownik. Maćica Serbska, Budyšin 1866, str. 1005 (online).

[digit-3] 3,0 ^3,1 Zdźěr w Digitalnym stawizniskim zapisu městnow Sakskeje (němsce)

[4] Michał Rostok: Ležownostne mjena. W: ČMS 40 (1887), str. 3–50, tu str. 11 (digitalizat).

[5] Ernst Tschernik: Die Entwicklung der sorbischen Bevölkerung. Akademie-Verlag, Berlin 1954, str. 55. → wšě wjeski

[6] Ludwig Elle: Sprachenpolitik in der Lausitz. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1995, str. 246. [456 wobydlerjow, z nich 148 dorosćenych z aktiwnymi znajomosćemi serbšćiny, 60 z pasiwnymi, 83 serbskich dźěći a młodostnych, 165 bjez znajomosćow] → wšě wjeski

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]