Domowina

Domowina, hamtsce Zwjazk Łužiskich Serbow z. t. (delnjoserbsce Zwězk Łužyskich Serbow z. t., němsce Bund Lausitzer Sorben e. V.) je zwjazk Łužiskich Serbow, kotřiž regionalnym zwjazkam (župam) w Hornjej a Delnjej Łužicy abo k Domowinje asociěrowanym towarstwam přisłušeja. Domowina ma cyłkownje něhdźe 7.300 sobustawow.

Domowina

Zakładne daty
datum załoženja:	13. oktobra 1912 (10. meje 1945)
městno:	Budyšin a Choćebuz
wjednistwo:	předsyda Dawid Statnik
webstrona:	domowina.de

Narok Domowiny je, politiske a kulturne zajimy wšitkich Serbow (zhromadnje ze Serbskimaj radomaj w Swobodym staće Sakska a kraju Braniborska) na regionalnej, krajnej, zwjazkowej a mjezynarodnej runinje zastupować, serbsku rěč a kulturu zdźeržeć a spěchować. Po nowelěrowanju braniborskeho serbskeho zakonja w lěće 2014, móže Domowina w tutym zwjazkowym kraju serbske prawa tež před sudnistwom přesadźić.

Hłownej zarjadaj Domowiny stej w Budyšinje a Choćebuzu. Wona pak tež dalše regionalne běrowy w serbskim sydlenskim rumje wudźeržuje. Domowina přisłuša Towarstwu za wohrožene ludy, Europskemu běrowej za małorozšěrjene rěče (EBLUL) a Federalistiskej uniji europskich narodnych skupin (FUEN).

Stawizny Domowiny

Hižo za čas Němskeje rewolucije 1848/1849 so namjetuje, so wutworjace serbske towarstwa organizatorisce zwjazać. Zakaz narodnych towarstwow w Sakskej w awgusće 1849 pak tute ideje spěšnje podusy. Wot 1871 wutworichu so lokalnje skutkowace serbske burske towarstwa – chóry, dźiwadłowe skupiny, konfesionelne towarstwa a towarstwa šulerjow a studowacych. W lěće 1883/1898 zwrěšća pospyty třěšny zwjazk wutworić znowa.

Załoženje třěšneho zwjazka

Něhdyši balowy a towaršnostny dom – městno załoženja Domowiny we Wojerecach.

Dnja 13. oktobra 1912 załoža zastupjerjo 31 serbskich towarstwow Domowinu we Wojerecach (w balowym a towaršnostnym domje při Piwarskej hasy), ze zaměrom přizamknjene towarstwa spěchować. Při tym běchu hłownje Arnošt Bart, Handrij Króna, Jurij Słodeńk, Bogumił Šwjela, Jan Dwórnik, Jurij Deleńk, Awgust Lapštich, Franc Kral a Michał Nawka wobdźěleni. Ale hakle lěto pozdźišo, dnja 9. februara 1913 so załoženski proces ze schwalenjom wustawkow a wólbu wjednistwa skónči. Na prěnjeho předsydu Domowiny so Arnošt Bart a na jeho městopředsydu Bogumił Šwjela wolitaj. Wjetšina při załožerskej zhromadźiznje zastupjenych towarstwow (wosebje katolske) so pak spočatnje Domowinje njepřidruža. Hač do junija 1913 so zwjazkej 14 towarstwa z Hornjeje a jenož Maśica Serbska z Delnjeje Łužicy – z dohromady něhdźe 1.600 sobustawami – přizamknu.

Arnošt Bart

Po zastajenju dźěławosće zwjazka za čas prěnjeje swětoweje wójny so Serbski narodny wuběrk, kotryž předsyda Domowiny Arnošt Bart hłownje zastupowaše, wo wjetše kulturne a tež politiske samopostajenje zasadźi. Po zwrěšćenju tutoho hibanja so Domowina wot 1920 wobnowi.

Wot znowawožiwjenja k zakazej Domowiny

Za čas Weimarskeje republiki nastachu wuske zwiski k sportowemu třěšnemu zwjazkej Serbski Sokoł a so 24. julija 1921 župy „Jan Arnošt Smoler” w Budyšinje, „Michał Hórnik” w Kamjencu, „Handrij Zejler” we Wojerecach a „Hendrich Jordan” w Choćebuzu wutworja. W lěće 1924 přisłušeja Domowinje 82 towarstwow. Skutkowanje třěšneho zwjazka wopřija nětko organizaciju přednoškow, koncertow, prózdninskich lěhwow kaž tež wudaće dźiwadłowych hrow a hudźbneho materiala za lajske dźiwadłowe skupiny a chóry. Nimo toho organizuje zjězdy a kulturne programy kaž na přikład 1925 w Kulowje, 1926 w Bukecach, 1927 w Radworju abo 1935 we Wojerecach. W lěće 1925 so Serbska ludowa rada wot předsydstwa Domowiny, Serbskej (prjedy Łužiskej) ludowej strony a Maćicy Serbskeje wutwori. Tuta rada dyrbi serbske zajimy přećiwo parlamentej republiki a krajam zastupować. Z pomocu peticijow sebi wona na přikład na kóncu Weimarskeje republiki žadaše, wučbnu situaciju serbskich dźěći polěpšić, štož pak bjez wuspěcha zwosta.

W lěće 1933 bu Pawoł Nedo předsyda Domowiny, kotryž so za strukturnu reformu zasadźi. Při tym běše předwidźane, towarstwowe sobustawstwo na direktne (jednotliwe) čłonstwo přestajić, zo by so Domowina w nutru skrućiła. Wot tutoho časa so wona tež jako narodna organizacija a politiska rěčnica Serbow widźi. Šěroke kulturne žiwjenje so w tutym času pak jenož ćežko wobchować hodźi, dokelž wyšnosće zapřijenje pruskeje Hornjeje a Delnjeje Łužicy do zwjazka a natwar młodźinskich skupinow njedowěrliwje wobkedźbowaše.

Po tym, zo zastupjerjo towarstwow nowe, wot stata nanuzowane wustawki 18. měrca 1937, kotrež Domowinu jako Zwjazk serbsce rěčacych Němcow a pozdźišo jako Zwjazk k hajenju domizny a serbskich nałožkow wobhladowachu, njeschwalichu, so zarjadowanja a zhromadźizny wot nacionalsocialistow zakazachu. Wjetšina hišće zawostawacych towarstwow so w awgusće po zajeću Jurja Měrćinka při němsko-čěskej hranicy zakazachu, z čimž so Domowinje zakład dźěławosće wza. W lěće 1941 dóńdźe k oficialnym zakazej Domowiny a sćazanju jeje wobsydstwa.

Wobnowjenje a Domowina za čas Němskeje demokratiskeje republiki

Hižo krótko po Druhej swětowej wójnje so Domowina pod nachwilnym předsydstwom dr. Jana Cyža 10. meje 1945 w Chrósćicach wobnowi. Sowjetska komandantura w Budyšinje zwjazk 17. meje jako jednu z prěnich organizacijow scyła najprjedy regionalnje připóznawa. Runočasnje staji w Praze wutworjena Serbska narodna rada politiske žadanja, kotrež znowa hač k awtonomiji abo k přizamknjenju k Čěskosłowakskej sahachu. Tute žadanja wjednistwo Domowiny w někotrych memorandach podpěrowaše. Sowjetska wobsadniska móc so pak přećiwo tomu wupraji a spěchuje jenož kulturnu samostatnosć. Sowjetskim předpisam podrjadowana Domowina so w tutym času jako zastupjer zajimow Serbow etablěrowaše. Wodźace wosobiny widźachu w powójnskim porjedźe socialne wuswobodźenje serbskeho luda a socializm jako wuměnjenje za narodnu runoprawnosć.

Na lisćinach komunalnych wólbow 1946 zwjaza so Domowina z SED. Pod wospjetnym předsydstwom Pawoła Neda natwari sebi zwjazk organizaciju, kotraž wobsedźeše nimo regionalneho wusměrjenja tež přez kulturny, šulski, młodźinski/kubłanski, propagandistiski a hospodarski wotrjad. Pod wjednistwom Měta Lažki so we Wjerbnje předsydstwo Domowinje za Delnju Łužicu woli, kotraž memorandum k wuwučowanju serbšćiny a wukubłanju serbskich wučerjow na Sowjetsku wojersku administraciju w Němskej staji.

Kurt Krjeńc, předsyda Domowiny wot 1951 do 1973

W Sakskej schwali so 23. měrca 1948 zakoń k wobchowanju prawow serbskeje ludnosće, na čož so jasny rozkćěw wutwori. Z pomocu zakonja spěchowaše a financowaše stat serbstwo a zajimy Serbow. Tak nastachu nimo Domowiny wjacore serbske institucije na polu kubłanja, kultury a wědomosće. Tradicionelne towarstwowe žiwjenje njehodźi so wot 1949 w Němskej demokratiskej republice (NDR) dale wjesć, ale Domowina dóstanje wot sakskeho statneho knježerstwa status jako społk zjawneho prawa. Nimo toho dóstanje Domowina prawo zaso w Delnjej Łužicy skutkować, na čož so prěnje městne skupiny w Brjazynje, Depsku, Strjažowje, Turjeju und Wjerbnje załožichu. W lěće 1950 so wotpowědny wukaz zratifikuje. Připódla eksistowaše pospyt samostatne krajne předsydstwo Domowiny za Braniborsku a Choćebuz wutworić.

W zwisku z towaršnostnej změnu w NDR, so bój wo wusměrjenje Domowiny 1955 přiwótři. Hižo do toho běštaj 1953 resp. 1954 duchownaj Gerhard Wirth a městopředsyda Jurij Handrik zwjazkowe předsydstwo wopušćiłoj. Na III. zwjazkowym kongresu Domowiny (27.–29. měrca 1955), na kotrymž so tež hižo 1951 zasadźeny předsyda Kurt Krjeńc znowa woli, so strach wo wobstaće serbstwa jako nacionalizm difamowaše. Wot 1958 wothódnoća kruhi SED zdźerženje a hajenje serbskeje rěče a wułoža ju jako njezjednoćomnu z marxizmom. Funkcionarojo Domowiny so tutomu směrej podwola, zhubja pak z tym wjele sobustawow. Wosebje ewangelscy a katolscy fararjo, kotřiž běchu dotal směrodajnje na skutkowanju Domowiny wobdźěleni, tute wusměrjenje wotpokazachu. Dla woteběranja sobustawstwa, so tehdyši 1. zwjazkowy sekretar Bjarnat Nowak wo wusměrjenje Domowiny na ryzy kulturnu organizaciju prócuje, čemuž pak SED zadźěwa.

Na 7. wuwjedźenskim postajenju so 1964 wučba serbšćiny na fakultatiwnu bazu staji, štož k sylnym zniženju šulerjow serbšćiny wjedźe. Při wšěm spjećowanju, tež z boka Domowiny, so njeporadźi wukazej zadźěwać. Hakle w 1970tych lětach so poradźi, tute negatiwne sćěhi zaso zdźěla wurunać. Tradicija ludowych zjězdow so pak dale wjedźe. Wot 1966 so cyłkownje sydom centralnych festiwalow serbskeje kultury přewjedu. Wot 1969 so Domowina jako „socialistiska narodna organizacija“ definuje a mnoho zarjadowanjow we wjesnych skupinach centralnje postajeja.

Po tym zo so w Hornjej Łužicy hižo wjace hač 25 lět nazymske koncerty Domowiny wotměchu, so 1973 tež prěni nazymski koncert we Wjerbnje wotmě.

Wjednistwo Domowiny poskići serbskim zastupjerjam katolskeje a ewangelskeje cyrkwje 1988 „narodny dialog“, zo bychu so serbske zajimy přećiwo partneram dale wobkedźbowali. Politisko-ideologiske konflikty so wjace tak kruće njewuwojuja a pozhubjenje sobustawow so w ramikach zdźerži. Njedźiwajo na prawniske postajenja a institucionelne spěchowanje pak Domowina pokročowacej asimilaciji Serbow zadźěwać njemóžeše.

Za čas politiskeho přewróta 1989/1990 ma Domowina z wjele wustupami a rozpušćenjemi wjesnych skupinow wojować, dokelž njemóžeše nowe wusměrjenje předpołožić a personelne změny wuwostanu. Za trěbnu programatisku změnu so Serbska narodna zhromadźizna zasadźowaše, kotraž so, hladajo na dołhu tradiciju, tež za dalše wobstaće Domowiny a zwisk towarstwow wupraješe.

Zapisane towarstwo w Zwjazkowej republice Němska

W lěće 1991 so Domowina jako zapisane towarstwo (z. t.) z nowymi wustawkami skonstituowa. W tutych je předpisane, zo so organizacija wo spěchowanje a rozšěrjenje rěče, kultury a tradicije serbskeho ludu zasadźi. Při tym móža čłonojo Domowiny jednotliwcy abo tež towarstwa być. Ze strony stata so wona w praksy jako zastupowarka serbskich zajimow připóznaje. Kóžde druhe lěto so hłowna zhromadźizna, najwyši organ Domowiny, schadźuje. Nimo toho je wona do pjeć župow rozrjaduje: Budyšin, Kamjenc (ze sydłom w Chrósćicach), Wojerecy, Běła Woda/Niska (ze sydłom w Slepom) a Delnja Łužica (ze sydłom w Choćebuzu). Poslednja so z prjedawšich štyri župow w Delnjej Łužicy zestaji.

Na hłownej zhromadźiznje 2001 so wobzamknje, zo so Rěčny centrum WITAJ, kotryž so za sposrědkowanje serbskeje rěče w pěstowarnjach a šulach zasadźi, jako samostatny wotrjad Domowinje přizamknje. W lěće 2011, so na hłownej zhromadźiznje 27-lětny Dawid Statnik na noweho předsydu na dwě lěće wuzwoli. Z tym je wón, po Pawole Nedźe, druhi najmłódši předsyda w stawiznach organizacije a skutkuje wot 2013 tež hłownohamtsce.

W zwisku z nowelěrowanjom braniborskeho serbskeho zakonja 22. januara 2014, dósta Domowina jako towarstwo w tutym zwjazkowym kraju móžnosć, přećiwo ranjenju serbskich prawow před sudnistwom skoržić.

Struktura towarstwa

Serbski dom – sydło Domowiny při Póstowym naměsće w Budyšinje.

Hłowne sydło měješe Domowina spočatnje w 1904 wotewrjenym Serbskim domje při Lawskich hrjebjach w Budyšinje, kotryž so we wójnskim času zniči. Wot 1956 je zarjad Domowiny w nowo natwarjenym Serbskim domje při Póstowym naměsće w Budyšinje. Sydło delnjołužiskeje wotnožki je Serbski dom w Choćebuzu.

Najwyši organ Domowiny je hłowna zhromadźizna, kotraž so z čłonow zwjazkoweho předsydstwa a čłonow sobustawskich towarstwow zestaji. Hłowna zhromadźizna so dwulětnje schadźuje, hdźež dźěławosć Domowiny bilancuje a směrnicy za přichodnej dwě lěće wudźěła. Kóžde štwórte lěto so na hłownej zhromadźiznje tež předsyda, zwjazkowe předsydstwo (hač do 30 čłonow) a wuběrki Domowiny wola. Předsyda Domowiny reprezentuje třěšny zwjazk w zjawnosći a nawjeduje zwoprawdźenje programa Domowiny a wobzamknjenja hłowneje zhromadźizny. Jednaćel, kotryž so na sydom lět wot zwjazkoweho předsydstwa powoła, nawjeduje zarjad Domowiny.

Předsydźa

Dawid Statnik, tuchwilny předsyda Domowiny (wot 2011)

Wot załoženja Domowiny měješe wona jědnaće předsydow. Wot kónca lěta 1950 hač do 1990 měješe zwjazkowy kongres předsydstwo, na kotrehož čole steješe wot lěta 1973 1. sekretar zwjazkoweho předsydstwa.

čas	předsyda	biografiske daty		dodatne informacije
1912–1927	Arnošt Bart	1870–1956	překupc, ratar, wjesnjanosta, zapósłanc sakskeho krajneho sejma	sobuzałožer a spočatnje komisariski předsyda
1927–1930	Jakub Šewčik	1867–1935	farar, kulturny stawiznar, basnik
1930–1933	Jan Křižan	1880–1959	farar
1933–1937 1945–1950	Pawoł Nedo	1908–1984	wučer, wědomostnik, publicist
1950–1973	Kurt Krjeńc	1907–1978	pórclinowy tružer, skałar, zapósłanc Ludoweje komory NDR
1964–1990	Jurij Grós	1931–2019	blidar, wučer, wokrjesny rada	1. sekretar zwjazkoweho předsydstwa Domowiny
1990–1991	Bjarnat Cyž	* 1951	diplomowy inženjer elektrotechniki
1991–1992	Jan Pawoł Nagel	1934–1997	komponist
1993–2000	Jakub Brankačk	* 1928	wučer
2000–2011	Jan Nuk	* 1947	diplomowy inženjer energijownistwa, předewzaćel
wot 2011	Dawid Statnik	* 1983	jewišćowy mišter	wot 2013 hłownohamtsce

Zwjazkowe předsydstwo

Tuchwilnemu zwjazkowemu předsydstwu Domowiny, kotrež so na hłownej zhromadźiznje dnja 12. junija 2021 w Slepom wuzwoli, přisłušeja slědowacy wosoby: Dawid Statnik (předsyda), Hartmut Leipner (městopředsyda), Marko Hančik, Marlis Młynkowa, Franciska Albertowa, Wito Bejmak, Beno Bělk, Jan Bělk, Měrćin Brycka, Jan Clausen, Bjarnat Cyž, Lubina Dučmanowa, Jenifer Dünnbierowa, Damian Dyrlich, Kito Ela, Milan Funka, Franciska Grajcarekec, Krystof Grofa, Maksimilian Hasacki, Alena Hiccyna, Wylem Janhoefer, Mila Libšowa, Matej Mark, Diana Maticowa, Marja Michałkowa, Feliks Ričel, Beno Sćapan, Gerald Šejn, Diana Wowčerjowa a Lubina Žurec-Pukačowa.

Čłonstwo

Domowinje přisłušeja pjeć župow (regionalnych zwjazkow), kotrež přesadźenje programatiskich zaměrow Domowiny a zhromadne skutkowanje towarstwow spěchuja:

• župa „Jan Arnošt Smoler” ze sydłom w Budyšinje:

Załoži so 24. julija 1921 w Budyšinje.

županka: Jana Pětrowa

• župa „Michał Hórnik” w Kamjencu ze sydłom w Chrósćicach

Załoži so 24. julija 1921.

županka: Zala Cyžowa

• „Handrij Zejler” ze sydłom we Wojerecach:

Załoži so 24. julija 1921 we Wojerecach.

župan: Marcel Brauman

• župa „Dolna Łužyca z. t.” w Choćebuzu

Župa wuńdźe ze župow Choćebuz (wot 1949/50), Gubin/Baršć (1954), Kalawa/Lubin (1955) a Grodk (1956) a so 31. meje 1991 jako zapisane towarstwo załoži.

župan: Wylem Janhoefer

• župa „Jakub Lorenc-Zalěski” w Slepom

Župa w Niskej so 1945 załoži. Přez nowe administratiwne rjadowanje wobwodow w NDR (1957) nastanjetej župje Běła Woda a Niska. W lěće 1991 so župje zaso zjednoćištej.

župan: Manfred Hermaš

Nimo župow přisłušeja Domowinje slědowace towarstwa:

• Dom biskopa Bena (spěchowacy čłon)
• Krabatowy młyn Čorny Chołmc z. t.
• Kulturne towarstwo Ćisk z. t.
• Maćica Serbska z. t.
• „Pawk” z. t.
• Serbski kulturny turizm z. t.
• Serbski Sokoł z. t.
• Serbske šulske towarstwo z. t.
• Towarstwo Cyrila a Metoda z. t.
• Towarstwo za spěchowanje serbskeho kulturneho a informaciskeho srjedźišća SKI z. t. w Barlinje
• Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow z. t.
• Spěchowanski kruh za serbsku ludowu kulturu z. t.
• Zwjazk serbskich studowacych z. t.
• Zwjazk serbskich wuměłcow z. t.
• Zwjazk za serbski kulturny turizm z. t.
• Zwjazk serbskich rjemjeslnikow a předewzaćelow z. t.

Nowina towarstwa „Naša Domowina“

Wot lěta 1935 wuda towarstwo nowinu Naša Domowina. Spočatnje wuńdźe nowina jako samostatna přiłoha Serbskich Nowin. Dźensa wuda Budyski zarjad Domowiny nowinu pod mjenom Naša Domowina – Informacije třěšneho zwjazka • Informacije kšywowego zwězka • Informationen des Dachverbandes.

Hłowne zhromadźizny

Zakładny gremij Domowiny je hłowna zhromadźizna z delegatami wšěch čłonskich towarstwow a župow. Přewjedźe so kóžde druhe lěto.

čo.	datum	městno
12	5. měrca 2005	Budyšin
13	31. měrca 2007	Kulow
14	28. měrca 2009	Chrósćicy
15	26. měrca 2011	Delni Wujězd
16	23. měrca 2013	Wjerbno
17	28. měrca 2015	Haslow
18	25. měrca 2017	Wojerecy

Symbol a znamješko „lipy“

Zwjazkowe předsydstwo Domowiny je so na posedźenju 25. awgusta 1949 z symboliskim znamješkom třěšneho zwjazka zaběrało. Mjez 20 zapodatymi namjetami wuzwoli so jednohłósnje naćisk Hanki Krawcec.

„Znamjo Domowiny pokazuje na čerwjenym pozadku tři slěborne lipowe łopješka, kotrež wurostuja ze zdónka z wósom korjenjemi.“ Powaleny, ale hišće kruće zakorjeny štomowy zdónk ćěri nowe łopješka – symbol za wosylnjenje serbskeho naroda po ničacym režimje nacionalsocialistow.

Česćowanja

Składnostnje 150. narodninow Jana Arnošta Smolerja wuda so 1966 w NDR tež listowa znamka Serbskeho domu po naćisku Jana Hanskeho a Gerharda Staufa (1924–1996).

Domowina počesći wot lěta 1990 wosoby, kotrež so zaměrnje a wuspěšnje za wozrodźenje serbskeje kultury a rěče zasadźuja z Mytom Domowiny a Mytom Domowiny za dorost. Z Čestnym znamješkom Domowiny připóznawaja so wot lěta 1959 „zasłužby w towarstwowym dźěle, zwoprawdźejo program a směrnicy Domowiny”. Mjez lětami 1961 a 1989 so tež Literarne myto Domowiny a Wuměłske myto Domowiny spožčitej.

Žórła

• Manfred Laduš: Domowina sto lět. Rjad „Wobrazki ze Serbow”. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 2012. ISBN 978-3-7420-2218-9 (hsb.)
• Webstrona mdr.de: Zeittafel – Ein Jahrhundert Interessenvertretung der Sorben. (wotwołana 5. oktobra 2013) (němsce)
• Webstrona rbb: 100 Jahre Domowina – Eine Heimat für die sorbische Kultur. (wotwołana 5. oktobra 2013) (němsce)

Wotkaz

• Oficialne stronki Domowiny