Jan Arnošt Smoler

Jan Arnošt Smoler (němsce Johann Ernst Schmaler; * 3. měrca 1816 we Łuću; † 13. junija 1884 w Budyšinje) bě serbski filolog, spisowaćel a nakładnik. Wón běše jedyn z wusahowacych prócowarjow serbskeho narodneho wozrodźenja w 19. lětstotku.

Portret Jana Arnošta Smolerja, kotryž je pólski grawer Aleksander Tadeusz Regulski (1839–1884) zhotowił.

Žiwjenje

Pochad a młode lěta

Jan Arnošt Smoler narodźi so 3. měrca 1816 we Łuću, kotrež so 1978 za Bjerwałdsku jamu wotbagrowa. Za čas Smolerja, štož bě krótko po Wienskim kongresu běše to serbska wjeska pruskeje Hornjeje Łužicy. Jeho nan Korla Jan Smoler, kotryž so we wutrobje pak dale za Saksku horješe, běše tam wučer. Smolerjec swójba přesydli so w lěće 1821 do Łaza, hdźež nan wučerstwo přewza a jako ewangelski kantor skutkowaše.

Młody Jan Arnošt Smoler wopyta tam šulu, prjedy hač nan jeho w starobje 14 lět do Sakskej na gymnazij do Budyšina pósła. Dokelž so tam jenož w němskej rěči wukubłowaše, wuprosy sebi Smoler wot rektora dowolnosć swojich serbskich towaršow (mjez druhimi tež Wanaka a Wjelana) w serbšćinje wuwučeć. W tutym času zběraše při pućowanjach po cyłej Łužicy hižo ludowe pěsnje, powěsće, bajki a přisłowa. Přez wukaz pruskeho ministra njemóžachu pruscy poddanojo hižo w Lipsku na uniwersiće studować. Tuž zahaji po złoženju matury 1836 studij bohosłowstwa na uniwersiće we Wrócławju, kotryž přisłušeše tehdy k Pruskej.

Studijne lěta

We Wrócławju bě hromadźe z Łužičanom Gustavom Adolphom Röslerjom, pozdźišim zapósłancom Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny, w lěće 1838 Akademiske towarstwo za łužiske stawizny a rěče załožił a sta so po času tež z jeho předsydu. Přez towarstwo nawjaza Smoler wuski kontakt z Purkynjom, štož jemu puć k słowjanskej literaturje a druhim słowjanskim wučencam wotewri. Nimo pólšćinje nawukny tam tež čěsku rěč a po jeju přikładźe towarstwu hišće w lěće załoženja naćisk noweje serbskeje ortografije předpołoži. Za čas studija słyšeše tež čitanja wo němskim ludowym spěwje pola Hoffmanna von Fallerslebena (1798–1874), kotryž wučeše tam na profesurje za němsku rěč a literaturu.

Přez prózdninske pućowanja po Łužicy, kaž mjez druhim tež w lěće 1840 z ruskim slawistom a ludowědnikom Srjeznjewskim swoju zběrku ludowych pěsni stajnje wudospołnješe. Ze znošenjenymi pěsničkami požada so Smoler w lěće 1838 na myto wo najlěpšu zběrku hornjo- a delnjołužiskich narodnych pěsni Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow w Zhorjelcu. Dokelž nochcyše, zo towarstwo zběrku wuda, pozdźišo myto njepřiwza. Hromadźe z němskim sekretarom towarstwa Leopoldom Hauptom, kotryž běše so tohorunja wo myto prócował, wuńdźe w 1841/43 w Grimmje sławna dwuzwjazkowa zběrka Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow. Pěsnički zwostachu pak hłownje dźěło Smolerja, za kotrejež wudaće so wot pruskeho krala Bjedricha Wylema IV. ze złotej medalju počesći.

Po studiju, kotryž zakónči w lěće 1840, pytaše Smoler za přistajenjom jako domjacy wučer prjedy hač so z duchownym stać chcyše. Dokelž pak we Łužicy ničo njenamaka, přiwzaše hižo městno w Hornjej Šleziskej. W samsnym času pak přebywaše we Wrócławju pruski kral z jeho wyšim ceremonijowym mištrom Stillfriedom (potomnik čěskeho rodu Stojměrow-Stillfriedow a pozdźišo hrabja Alkantara), kotryž sebi wot Smolerja někotre němske přełožki zhotowić daše. Wón namjetowaše jemu, dokelž běše so na Wrócławskej uniwersiće runje profesura za słowjanske rěče załožiła, zo by so pola krala za stipendij zasadźił jeli by słowjanske rěče studował. Nawróćiwši so do Wrócławja, hdźež běše domjacy wučer pola Purkynja, studowaše Smoler jako stipendiat pruskeho krala wot 1841 do 1844 słowjansku filologiju pola Čelakovskeho.

Kulturne prócowanja

Smolerjowa karta serbskeho rěčneho teritorija z lěta 1843

Za Jordanowy časopis Jutnička, kotryž so hač do junija 1842 jenož poł lěta wudawa, zdoby wón Zejlerja jako redaktora. Časopis wudawaše so wot toho časa pod mjenom Tydźenska Nowina. Zhromadnje z Warkom přełoži čěski Wothłós pěsni ruskich wot Čelakovskeho (originalny titul „Ohlas písní ruských”) do serbšćiny. Běše to scyła prěni přełožk słowjanskeje rěče, kotryž w knižnej formje wuńdźe. Smoler organizowaše po namjeće Kocora serbske spěwanske swjedźenje. Prěni spěwanski swjedźeń wotmě so 1845 w „Třělerni” w Budyšinje.

Jan Arnošt Smoler spěchowaše a podpěrowaše w času narodneho hibanja załoženje mnoho towarstwow, kaž na přikład w Bukecach, Njeswačidle abo Minakale. Jako čłon 1848 załoženeho Budyskeho towarstwa Bjesada skutkowaše w prěnim serbskim dźiwadle sobu. W čěskej činohrě „Rohowin Štyrirohač” wot Václava Klimenta Klicpery (přełožena wot Ćěsle a Dučmana) hraješe Smoler rólu rychtarja.

Hižo w lěće 1845 běše po přikładźe „Matice české”, kotraž z pjenježnych přinoškow knižki za čěski lud wudawaše, a „Matice Srpske” załoženje Towarstwa Maćicy Serbskeje zahajił. Dokelž so wustawki hakle 1846 wot sakskeho ministerstwa a 1847 wot pruskeho knježerstwa wobtwjerdźa, załoži so Maćica Serbska hakle w lěće 1847 w Budyskim lokalu „K winicy”. W lětach 1847 do 1852 běše Smoler prěni redaktor Časopisa Maćicy Serbskeje. Wón přesydli so za krótki čas do Lipska, štož běše w času předměrca, přez poměrnje liberalne nałožowanje censury sakskeho stata, centrum opozicionelneho nowinarstwa w Němskej. Tam skutkowaše jako korektor w nakładnistwje Brockhaus a soburedaktor Jordanoweho časopisa Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft, kiž měješe w tu- a wukraju mjez rěčespytnikami wulki wuznam. W lěće 1848 doda poslednim politisku přiłohu Slavische Rundschau, kotryž nětko doskónčnje w Budyšinje bydlo redigowaše a w swójskim nakładnistwje wudawaše.

Zdobom přewza Smoler srjedź lěta 1848 wot Handrija Zejlerja redaktorstwo Tydźenskeje Nowiny. W lěće 1850 přewza tohorunja nakładnistwo, rozšěrješe wobsah a přemjenowa je na Tydźenske Nowiny. Dalše přemjenowanje sćěhowaše 1854 na Serbske Nowiny, kotrež potom hač do lěta jeho smjerće wuda. Pod jeho wjednistwom wuwiwachu so na politiski organ a přisporješe so ličba abonentow.

Jan Arnošt Smoler załoži w lěće 1851 serbske nakładnistwo a kniharnju w Budyšinje, kotrež 1863 zhromadnje z Pjechom na serbsko-słowjanske knihikupstwo Schmaler & Pech rozšěrješe. Swoje sydło měješe tute najprjedy we wobchodźe při Bohatej wěži. 1869 bu wot Pjecha do Lipska přepołožene.

Z přetorhnjenjemi a změnjenymi titulemi wuńdźechu jeho Jahrbücher hač do lěta 1868 – mjez 1852 a 1856 wudawaše w swójskim nakładnistwje zaso Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft z přiłohu Slavische Bibliographie, mjez 1862 a 1864 wudawaše Zeitschrift für slavische Literatur, Kunst und Wissenschaft z přiłohomaj Slavische Bibliographie a Slavische Novitäten, w lětomaj 1865 a 1866 Slavisches Centralblatt a wot 1867 do 1868 Centralblatt für slavische Literatur und Bibliographie.

W jeho nakładnistwje wuńdźe wot 1860 tež literarny časopis Łužičan, kotryž přez dlěši čas tež redigowaše, w lětach 1878 do 1881 tohorunja młodoserbska kontrahentka Lipa Serbska a wot 1882 z wobojich zrostły časopis Łužica.

W lěće 1872 postaji so Smoler jako naslědnik Rychtarja na předsydu Maćicy Serbskeje. Na hłownej Maćičnej zhromadźiznje 1861 so wobzamkny, zo so towarstwo wo natwar swójskeho domu prócuje. Byrnjež so při tym zadołžił, kupi Smoler na swoje riziko w lěće 1873 za Maćicu Serbsku ležownosć z kólnju při Lawskich hrjebjach, kotraž słužeše spočatnje hłownje jako biblioteka. Mjez druhim z pomocu pjenježnych srědkow słowjanskich přećelow zarjadowaše na ležownosći tutoho „Maćičneho domu” 1875 serbsku ćišćernju a zahaji pozdźiši nowotwar Serbskeho domu, kiž so hakle w lěće 1904 doskónčnje wotewri. Jan Arnošt Smoler běše wot 1862 tež čłon Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow w Zhorjelcu a wot jeje załoženja w lěće 1880 sobustaw Maśicy Serbskeje.

Čas Němskeje rewolucije 1848/1849

Jan Arnošt Smoler na rysowance Richarda Andreeja.

Smoler skedźbni w času byrgarskeje rewolucije 1848 Roberta Bluma, kotryž běše čłon Frankfurtskeho předparlamenta a kotrehož znaješe z Lipšćanskeho towarstwa Redeübungsverein na situaciju Słowjanow w Němskej. W lisće pisaše wo poměrach, kotrež so „narodnej bjezprawnosći” bližachu a wuprosy sebi wot njeho zasadźenje pola Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny za polěpšenje. Dnja 31. meje 1848 wobzamkny narodna zhromadźizna w rezoluciji, zo prawa njeněmskeje ludnosće w Němskej dospołnje připóznaje. Peticiju, z kotrejž so Serbja 1848 na sakske knježerstwo wobroćichu a sebi konkretne přesadźenje sakskeho šulskeho zakonja z lěta 1835 žadachu, knježerstwo dospołnje wotpokazać njemóžeše. Sakske knježerstwo zwoli do někotrych ze žadanjow wo runoprawosć rěče a kultury na cyrkwinskim a nabožnym polu, na sudnistwach a zarjadach. Tak přizwoli so mjez druhim do wuwučenja w serbskej rěči na Budyskim gymnaziju a na wučerskim wustawje, kaž tež do wudawanja serbsko-němskich wučbnicow. Smoler sta so w lěće 1850 z prěnim wučerjom serbšćiny Budyskeho gymnazija, spisaćelom serbskich wučbnicow a serbskim tołmačerjom na Budyskim sudnistwje. Hižo po někotrych lětach běše so Smoler wot wuwučowanja wuwjazał, štož so ze słabej přičinu wobkrućowaše, zo njemóžeše dla jězbow do Ruskeje wučbu prawidłownje přewjesć a zo běše swoje zastojnstwo bjez dowola wopušćił.

Po tym zo běše rakuske wójsko Słowjanski zjězd w Praze porazyło, přebywachu mnoho Słowjenjo, kaž pólski basnik a spisowaćel Roman Zmorski (1824–1867), jeho přećel Teofil Lenartowicz (1822–1893, pólski basnik), Hipolit Terlecki (1806–1890, teologa z Wołynskeje), Mato Topalović (1812–1862, chorwatski měšnik a spisowaćel) w Budyšinje. Hdyž běše so politiski njeměr rozpušćił, so nimale wšitcy zaso do domizny wróćichu. Zmorskeho, kotryž pak dlěši čas w Budyšinje zwosta, znaješe Smoler hišće z Wrócławja a wudawaše 1851 jeho emigrantski časopis Stadło.

W meji 1849 zetka so w Budyšinje z Michailom Aleksandrowičom Bakuninom (1814–1876), jednym z hłownych iniciatorow Drježdźanskeho mejskeho zběžka. Jeho žadanje wo wobrónjenym wobdźělenju serbskich burow na zběžku pak Smoler dospołnje wotpokaza. Wot lěta 1850 běše Smoler sakski poddan a měšćan Budyšina. W tutym času přebywaše princ Albert, bratrowc sakskeho krala Bjedricha Awgusta jako major w Budyšinje. Jako připóznaće, zo serbscy wojacy 1849 krala swěrnje zakitowachu, měješe krónprinc Albert za čas něhdźe połdralětneho přebytka w Budyšinje wot Smolerja serbšćinu nawuknyć.

Jězby do Ruskeje

Židowska dróha 40, hdźež bydleše Smoler něhdźe lětdźesatkaj ze swójbu.

Smoler bě přiwisnik teorije słowjanskeje wzajomnosće. Za Serbow sebi wočakowaše wosebje pozbudźenje a spěchowanje přez kontakty a wuměnu z druhimi słowjanskimi ludami. Haješe zwiski k narodnym prócowarjam a spisowaćelam we wšěch słowjanskich kónčinach, ale wosebje do Ruskeje. W zwisku z pjenježnymi ćežemi swojich narodnych předewzaćow přewjedźe Smoler wot 1859 wjacekróć jězby do Ruskeje, zo by tam financielne srědki zběrał, štož so jemu pak jenož mało poradźi.

W lěće 1867 přizamknyštaj so Smoler a serbski lěkar Dučman na Słowjanskim zjězdźe do Moskwy, na kotrymž so tež čěskej politikarjej Palacký a Rieger wobdźělištaj. W Carskojim Sele, lětnej rezidency ruskeho kejžora, běštaj tež Serbaj w delegaciji, kotrejž kejžor Aleksander II. awdiencu skićeše. W Moskwje wopytachu wobdźělnicy zjězda potom etnografisku wustajeńcu.

Dalše jězby do Ruskeje slědowachu 1873 a do Pólskeje a Ruskeje w lětach 1881 do 1883, hdźež spisa awtobiografiji. Tam přełoži a wudospołni tež Historije słowjanskich literaturow Pypina a Spasowicza (1829–1906). Přez jeho jězby do Ruskeje běše Smoler přeco zaso srjedźišćo kedźbnosće w němskich nowinach a zjawnosći. Wón so wočorni a jemu so wumjetowaše panslawizm w Serbach šěrić, tak zo so na wonkowny ćišć tež wot předsydstwa Maćicy wuwjaza a na čestneho předsydu na čas žiwjenja pomjenuje.

Swójba

Smolerjec swójbny row na Budyskim Hrodźišku

Jan Arnošt Smoler woženi so 3. awgusta 1851 z Amaliju Němcec ze Židowa (1832–1868). Jeju najstarša dźowka Ludmila (* 23. awgusta 1851) woženi so 1878 z gymnazialnym wučerjom Čochom z kotrymž so zhromadnje do Ruskeje přesydli, syn Jan (Iwan) Jarosław (* 2. apryla 1865) wupućowaše tež do Ruskeje a Marko Smoler běše nakładnik a redaktor Serbskich Nowin. Dalše dźěći (Wladimir, Stanisław a Olga) hižo zahe zemrěchu. W lěće 1868 zemrě Smolerjej mandźelska. Přez intensiwne jězby do wukraja Smoler ćělnje jara ćerpješe a tak so hišće raz z Ernestinu Heinzelmannec (1829–1903) woženi. Jan Arnošt Smoler zemrě 13. junija 1884 w Budyšinje a bu 16. junija na Budyskim Hrodźišku pochowany.

Česćowanja a zasłužby

Pomnik Jana Arnošta Smolerja při Lubijskej dróze w Budyšinje.

Za jeho zasłužby wo słowjanske rěče spožči so Smolerjej w lěće 1862 wot ruskeho cara komturny křiž ruskeho rjada swj. Hany. Dźiwajo na serbske naležnosće, wotpokaza wšelake powabne powołanja na słowjanske uniwersity, kaž na přikład 1862 na „Szkołu Głównu” we Waršawje. Hižo w lěće 1883 spisa Alfons Parczewski biografiju wo Smolerju.

W zwisku z jeho sylnym angažementom za serbski narod a prócowanjom wo kulturnu awtonomiju Serbow, płaći Jan Arnošt Smoler jako zbudźer serbow. Ze předstajenym „analogiskim” prawopisom (štož woznamjeni, zo je po přikładźe čěskeje a pólskeje ortografije stworjeny), połoži zakład za wutworjenje serbskeje spisowneje rěče. Zasadźeše so we wšelakorych rěčnych přiručnikach, kaž w knize Mały Serb, jeho pěsničkach abo w Němsko-Serbskim słowniku wo přesadźenje prawopisa. W zasadach so tutón prawopis tež dźensa hišće wužiwa.

Jeho hłowna twórba Pjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow hodźi so do rjada druhich etnografiskich zběrkow w słowjanskich krajach zarjadować. W tutym času na přikład tež spisowaćel Kollár słowakske a w basnik Erben čěske ludowe pěsnje znosyštaj. Twórba Smolerja wuznamjeni so přez swoju mnohostronskosć etnografiskich informacijow a wuwjedźenjow, tak zo běše tež pola Grimmec bratraj připóznawana. Ze zběrku połožeše Smoler zakład za serbsku ludowědu a pohnuwaše rjad dalšich serbskich, słowjanskich a němskich naslědnikow k zběranju ludowych spěwow.

Składnostnje 150. narodninow Jana Arnošta Smolerja wudawaše so 1966 w NDR listowa znamka.

W lěće 1922 stwori Praski rězbar Vladimír Bretschneider gipsowu bustu Smolerja, kotraž so w žurli něhdyšeho Serbskeho domu při Lawskich hrjebjach wustaji a so dźensa w Serbskim muzeju w Budyšinje namaka. Składnostnje jeho 150tych narodninow so w Budyšinje při Lubijskej dróze pomnik Smolerja wot Budyskeho rězbarja Rudolfa Enderleina (1908–1985) poswjeći. Při tym so Enderlein po wšěm zdaću na bustu Bretschneidera powoła. W tutym wopomnjenskim lěće so w NDR tohorunja listowej znamce wudaštej. Na jednej so portret Smolerja pokaza a na druhej je nowy Serbski dom w Budyšinje při Póstowym naměsće zwobraznjeny. Naćisk k tomu tworitaj wuměłcaj Jan Hansky a Gerhard Stauf (1924–1996).

Dźensa nosy Budyska domowinska župa mjeno Jana Arnošta Smolerja. We Łazu pěstuje so namrěwstwo Jana Arnošta Smolerja a Handrija Zejlerja w Domje Zejlerja a Smolerja, kotryž je wot 1994 w něhdyšej wjesnej šuli, hdźež běše Smoler za čas swojeho dźěćatstwa žiwy. We Wojerecach je dróha po Smolerju pomjenowana.

W Budyšinje so 1991 Smolerjec kniharnja přez Ludowe nakładnistwo Domowina znowa załoži. Je to jenička kniharnja z dospołnym sortimentom aktualneje serbskeje literatury a z wobšěrnym poskitkom antikwariskich knihow.

Twórby

Spisowaćelske dźěła (wuběr)

• Mały Sserb aby Serske a Njemske Rosmłowenja. Budyšin 1841 (digitalizat)
• Pjesnički hornych a deĺnych Łužiskich Serbow. 2 zwjazkaj, Grimma 1841 a 1843 (z Leopoldom Hauptom) (digitalizat)
• Njemsko-Serski Słownik  – Z wułoženjom powšitkomneho Serskeho prawjepisanja. Budyšin 1843 (digitalizat)
• Wothłós pěsni ruskich. Praha 1846 (z Janom Awgustom Warkom)
• Powostanki ze starodawneho nabóžnistwa w serbskich Łužicach. Budyšin 1848
• Sorbisch-wendische Sprachlehre  – Mała Serbska rěčnica. Budyšin 1850
• Kleine Grammatik der serbisch-wendischen Sprache in der Oberlausitz  – Mała serbska ryčnica. Budyšin 1852 (digitalizat)
• Wo słowjanskich městnych mjenach w Hornjej Łužicy a jich wuznamje. Budyšin 1867 (digitalizat)

Nakładniske dźěła (wuběr)

• Aleksandr Hilferding: Die sprachlichen Denkmäler der Drevjaner und Glinjaner Elbslaven im Lüneburger Wendlande. (Přełožk: Jan Arnošt Smoler.) Budyšin 1857
• Aleksandr Hilferding: Bosnien. Reise-Skizzen aus dem Jahre 1857. Budyšin 1858
• Robert Immisch: Die slawischen Ortsnamen im Erzgebirge. Budyšin 1866
• Křesćan Bohuwěr Pful (wud.): Łužiski serbski słownik. Lausitzisch wendisches Wörterbuch. Budyšin 1866
• Křesćan Bohuwěr Pful: Laut- und Formenlehre der oberlausitzisch-wendischen Sprache. Mit besonderer Rücksicht auf das Altslawische. Budyšin 1867
• Carl August Jentsch: Geschichte der Lausitzer Predigergesellschaft zu Leipzig und Verzeichnis aller ihrer Mitglieder vom Jahre 1716–1866. Budyšin 1867
• Kito Wylem Broniš: Die slavischen Familiennamen in der Niederlausitz. Budyšin 1867
• Eduard Rüffer: Die Balkanhalbinsel und ihre Völker vor der Lösung der orientalischen Frage. Eine politisch-ethnographisch-militärische Skizze. Budyšin 1869

Jako redaktor a wudawaćel časopisow

• Jahrbücher für slavische Literatur, Kunst und Wissenschaft a Slavische Rundschau, Slavische Bibliographie
• Zeitschrift für slavische Literatur, Kunst und Wissenschaft a Slavische Bibliographie, Slavische Novitäten
• Slavisches Centralblatt
• Centralblatt für slavische Literatur und Bibliographie
• Tydźenska Nowina a Serbske Nowiny
• Stadło
• Łužičan
• Lipa Serbska
• Łužica

Wotkazy

 Commons: Jan Arnošt Smoler – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

• Dom Zejlerja a Smolerja we Łazu

Žórła

• Pětr Kunze: Jan Arnošt Smoler. Ein Leben für sein Volk. W: Spisy Serbskeho instituta 10. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 1995. ISBN 3-7420-1624-5
• Kito Lorenc (wud.): Sorbisches Lesebuch. Serbska čitanka. Lipsk 1981.

• Jan Cyž: Smoler, Jan Arnošt. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 511slsl.
• Adolf Černý (wud.): Autobiografija J. E. Smolerja. W: Časopis Maćicy Serbskeje. Lětnik 136 (1917).
• Alfons J. Parczewski: Jan Ernest Smoler. Ustęp z historyi narodowego odrodzenia Górnych Łużyc. Warszawa 1883.