Nacionalsocializm
Nacionalsocializm (prěnjotnje němsce Nationalsozialismus, tež krótko nacizm) je njedemokratiska, antikomunistiska a antisemitiska kaž tež antisłowjanska ideologija; swětonahlad, kotryž bu załoženy wot Adolfa Hitlera a jeho „Nacionalsocialistiskeje němskeje dźěłaćerskeje strony“ (NSDAP) w dobje Weimarskeje republiki. Ideologija płaći jako hłowna přičina Druheje swětoweje wójny a bě tež z politiskej přičinu wjele złóstnistwow Třećeho reicha, na přikład holokawsta.
Dźensa stej nacizm a jeho propagacija w mnohich, wosebje europskich, statach zakazanej.
Nationalsocialistiska diktatura wobdźěłać
30. januara 1933 pomjenowa mócnarski prezident Paul von Hindenburg Adolfa Hitlera za mócnarskeho kanclera Němskeje. Wotnětka steještej Hitler a jeho strona NSDAP na mocy. Za swoje mócnarstwo wudźěłaše sej ideologiju, hdźež definowachu so předstawy Hitlera za jeho lud. Wobstatki ideologije běchu wjednikowy princip, ludowa zhromadnosć (Volksgemeinschaft), žiwjenski rum, rasizm kaž tež antisemitizm a fašizm.
Typiske přiznamjo fašizma běše antidemokratiska, antiparlamentariska, antiliberalna a antimarxistika ideologija. Tak steještaj militarizm a bój w srjedźišću a pokazaštaj symbol za móc. Z towaršnosće so njewuzamknychu jenož dźěłarnistwa, ale tež rasowe, narodne a nabožne mjeńšiny. Zaměr běše wutworjenje moderneje diktatury, hdźež dóńdźe k zběhnjenju wšitkich swobodow, to rěka, demokratija njehraješe hižo žanu rolu. Wuwiće industrielneje mocy dyrbješe so wosebje spěchować.
Wjednikowy princip běše zakład fašistiskich statow. Dźělenje mocy wjednik njeznaješe a tak běše wón sam de facto hłowa legislatiwy, eksekutiwy a judikatiwy. Cyły lud běše jemu podrjadowany, opozicija běše zakazana.
Hitlerowa ideologija wobsahowaše tež „rozšěrjenje žiwjenskeho ruma“, wosebje na kóšty słowjanskich a židowskich wobydlerjow srjedźneje a wuchodneje Europy. Zaměr jeho politiki běše postup do wulkomocy. Zo bychu nacionalsocialisća zaměr docpěli, skutkowachu jara agresiwnje z namocu a naposledk tež z wójnu we wonkownej politice. Rasizm běše dźěl teritorialneje ideologije.
Rasizm běše jedyn z najwažnišich aspektow swětonahlada nacionalsocialistow. Narod wjazaše pječa jednotnu „rasu“. Kultura a stawizny njeměještej wulki woznam, steještej w pozadku. Jenička rasa, kiž běše ke kulturje kmana a kotraž dyrbješe so mócne rozmnožić, běše „ariska“. Předewšěm poćahowaše so Hitler na socialdarwinizm, tak zo so słabi wot mócnych potłóčachu, doniž so njezhubichu. Při tym so duchowne, nabožne a moraliske aspekty njewobkedźbowachu. Nadawk běše stworjenje žiwjenskeho ruma za arisku knjejsku rasu w srjedźnej Europje. Při tym wobhladowachu so Słowjenjo, ale wosebje Židźa jako „ariskej rasy“ podrjadowani. Woni wobsadźichu „přirodny“ žiwjenski rum na wuchodźe, kiž běše po měnjenju nacionalsocializma za Němsku postajeny.
Jadro swětonahlada nacionalsocialistow běše ludowa zhromadnosć. Wona běše postajena přez němsku krej. Štóž njewotpowědowaše rasowym, moraliskim abo politiskim předstajenjam knježacych, so z towaršnosće wuzamkny a so tak jako škódnik woznamjenješe a přesćěhowaše. Wosebje potrjecheni běchu Židźa.
Wuskutki na Serbow wobdźěłać
Zakazy a přesćěhowanje wobdźěłać
W lěće 1933 so Serbska ludowa rada, Łužiska ludowa strona, kaž tež wjacore serbske towarstwa zakazachu abo rozpušćichu. Wudawanje serbskich nowin so w aprylu na chwilu zastaji, wažne serbske wosobiny kaž na přikład Jan Cyž so zajachu a tež prěni serbscy wučerjo, kaž na přikład Jan Meškank, so hižo z Łužicy wupokazachu.
Po mjezynarodnych protestach přećiwo potłóčenju Serbow wotmě so najprjedy korektura kursa. Wotnětka spytachu nacionalsocialisća Serbow za sebje zdobyć a do swojich strukturow integrować. Zaměr běše přenjesenje nacionalsocialistiskich strukturow do Domowiny (narodna organizacija Serbow).
Wot lěta 1936 so mjena wjeskow germanizowachu abo samo přemjenowachu, prezentowanje serbskeje chorhoje a spěwanje serbskeje hymny so zakaza.
Dla jeje spjećowanja k schwalenju nowych wustawkow, kotrež běchu wot nutřkowneho ministerstwa naćisnjene, so 1937 tež dźěławosć Domowiny zakaza. Sćěh běše zakaz serbskeje wučby w šulach, wudawanje serbskich nowin a wotstronjeje serbskich zjawnych popisanjow. Dalši wučerjo a tež duchowni buchu z Łužicy do němskorěčnych kónčin přesadźeni.
Šulske kubłanje wobdźěłać
Jako nacionalsocialisća móc přewzachu, njebě žadyn z ideologiskich principijow wotwodźeny koncept za šulsku politiku předwidźany. Kubłanski zaměr Adolfa Hitlera běše kubłanje čłowjeka k nacionalsocialistej. Tuž steješe předmjet němčina w srjedźišću. Předmjet serbšćina přepołoži so do njepřihódnych časow do popołdnja. Někotre šule so přez zapřimnjenje regionalnych šulskich a zarjadniskich hamtow serbšćiny wzdachu. W někotrych padach so wona tež zakaza. Wosebje potrjechene běchu šule, hdźež ležeše podźěl serbskich šulerjow nad 50 procentami. Tute so jako němske kubłanske zarjadnišća deklarowachu.
Zarjadam běše jasnje, zo dóńdźe wosebje w katolskim dźělu serbskeho kraja k protestam ze stron wučerjow, duchownych a luda, jeli so serbšćina redukuje abo wotstroni. Tuž spytachu serbskich wučerjow přez wšelake hroženja znjeměrnić.
Serbscy katolscy wučerjo so wot zastupjerjow režima kontrolowachu. Předewšěm žadaše so bjezwuwzaćnje wužiwanje němskeje rěče. Zo by so nacionalsocialistiska ideologija tež w katolskej kónčinje tak spěšnje kaž móžno přesadźiła, běše rozpušćenje serbskeje katolskeje wučerskeje organizacije a přesadźenje serbskich wučerjow zwonka Łužicy planowane. Dla njekatolskich a němskich wučerjow na serbskich šulach protestowachu starši, tola bjez wuspěcha.
Zwěsćeny bu tohorunja njedostatk dwurěčnych wučerjow při wukubłanju. Kultusowe ministerstwo so spjećowaše, serbskich kandidatow za studij pedagogiki přiwzać. Młodźi serbscy wučerjo so hnydom do němskich šulow, zwonka dwurěčneho regiona, přistajichu.
1934 zwěsći Domowina, zo běchu na serbskich šulach přewažnje němscy wučerjo. Pawoł Nedo, předsyda Domowiny, zasadźeše so wosebje k wukubłanju serbskich wučerjow, tola bjez wuspěcha. W lěće 1935 přiběraše deficit serbskich wučerjow.
W lěće 1935 dóstachu třo absolwenća wučerstwa dźěłowe městno, a to w Lipsku, Werdauwje resp. Kamjenicy.
| wjeska | ličba wučerjow |
|---|---|
| Chrósćicy | dohromady 7 wučerjow, z nich dwaj serbskej wučerjej
(1931 hišće 5) |
| Worklecy | mjez 4 wučerjemi běše jenož 1 serbski |
| Konjecy | posledni serbski wučer wopušći šulu |
Wot lěta 1937 so serbscy wučerjo dale do němskich šulow přesadźichu, tak zo bě wot lěta 1938 jenož hišće jedyn serbski zastupjer na serbskej šuli. Mjez 1933 a 1937 so něhdźe 30 serbskich wučerjow přesadźichu resp. pensionowachu. Swobodne městna so tak přez němskich pedagogow wobsadźichu.
W lěće 1938 wuda so nowy šulski zakoń, hdźež njebě předmjet serbšćina hižo předwidźany.
W zjawnosći so rěč zakonsce njezakaza, dyrbješe so pak wobmjezować. Serbske materialije, čitanki a spěwniki so sćazachu. Nimo toho skutkowaše SA tež z namocu, tak zo roztorhachu samo serbske knihi. Wučerjo so sylnišo kontrolowachu, hač wužiwachu serbsku rěč. Hač do 1938 so wšitke serbske šulske wjednicy wupowědźichu. Serbscy wučerjo stejachu pod kontrolu Gestapo. Podhladni wučerjo móžachu so samo dla nadměrneho wužiwanja serbskeje rěče před sudnistwom pruwować.
Wotkaz wobdźěłać
Commons: Nacionalsocializm – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajowŽórła wobdźěłać
- Berg, Rudolf, et al. (2001): Kursbuch Geschichte - Sachsen. Berlin: Cornelson Verlag/Volk und Wissen.
- Lanzinner, Maximilian (2015): Buchnerowy koleg stawizny 11. wudaće za Saksku. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina.
- Pastor, Thomas (1997): Die rechtliche Stellung der Sorben in Deutschland. Budyšin: Domowina-Verlag.
- Pech, Edmund (2003): Auswirkungen des Nationalsozialismus auf die Volksschulen in den "wendischen und gemischtsprachigen Gebieten" in Sachsen. W: Lětopisu 2/2003, str. 3–21. Přistupne na stronach Serbskeho instituta (pdf), wotwołane 5. februara 2021.