Białystok
Białystok (pólske wurjekowanje [bʲaˈwɨstɔk], znate tež pod druhimi mjenami) je najwjetše město w sewjerowuchodnej Pólskej nad rěku Biała, hłowne město Podlaskeho wojewódstwa, blisko hranicow k Běłoruskej a Litawskej. Město je zarjadniske, hospodarske, wědomostne a kulturne srjedźišćo regiona a z nimale 300.000 wobydlerjemi dźesate najwjetše město Pólskeje.
| swójske mjeno | Białystok | ||
| |||
| Wopon a chorhoj | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Zakładne daty | |||
| stat |  Pólska
| ||
| wojewódstwo |  Podlaska
| ||
| wysokosć | 120–160 | ||
| přestrjeń | 102,12 km² | ||
| wobydlerstwo | 297.356 (30. jun 2019)[1] | ||
| hustosć zasydlenja | 2912 wob. na km² | ||
| póstowe čisło | 15-001–15-899 | ||
| předwólba | (+48) +(48) 85 | ||
| awtowa značka | BI | ||
| adresa | ul. Słonimska 1 15-950 | ||
| webstrona | bialystok.pl | ||
| Politika | |||
| měšćanski prezident | Tadeusz Truskolaski | ||
.svg)
Wo měsće
wobdźěłaćMjezy hłownymi městami wojewódstwow Białystok je 2. najhusćišo wobydlene, 11-a bóle čłowjekopołne a 13-a bóle šěroke w Pólske.
Wono je wobdźělnik pola: Unija Pólskich Metropolow, Euroregion Niemen, Eurocities, ale je tež sydło "Fondajxo Verdaj Pulmoj" Pólskeje. Białystok je srjedźišćo komercielnych kontaktow z wuchodnej Europu. Funguje w nim "Centro al Promocio de Orienta Merkato".
Geografiske přičiny (město leži blisko Litawskeje, Běłoruskeje a Ruskeje) a historiske wobstejnosće stej specifiski charakter města Białystok zawinował. Za čas lětstotkow su žiwi tu ludźo wšelakich kulturow, nacijow a nabožinow byli.
Město a swoja wokolina formujetej Białystokowy měšćanski kopjenski rum. Białystok je wulke srjedźišćo tekstiloweje, zežiwjenskeje, mechaniskeje, chemiskeje a drjewoweje industrije.
Něhdźe 32% přestrjenje Białystoka je zeleni - parki, zelenišća a 1779 hektarow lěsow kreěruja dobry mikroklimat. W kopjenskim rumje leži tež dźěl nacionalneho parka. Dla tajkeho jónkróčneho susodstwa bu Białystok w lěće 1993 jako prěnje pólske město přeprošowane k projektej Reto de Sanaj Urboj Monda Organizajxo pri Sano. W Białystoku skutkuja wjace hač 570 njestatnych organizacijow.
Mjena
wobdźěłaćPo legendźe, Białystok swoje mjeno dołži litwiskim wójwodźe Gediminas. Wójwoda bě tury w lěsu honił. Wotpočujcy pódla lěsneje rěčki, wón prajił: čista, běła rěka. Natwarimy kubło tu, abo załožujmy wjes. Rěka Biała (běła) běži hač do nětko přez město. Po słowje Białystok w staropólskej rěči woznamjenja běła skłonina (wot kotrejež běži woda) abo čista rěka.
W druhich rěčach wono so mjenuje: běłorusce Беласток (Bjelastok); jiddisce ביאַליסטאָק (Bjalistok), hebrejsce ביאליסטוק, litawsce Balstogė, rusce Белосток (Bjelostok)). Zamenhof sam w Esperantorěčnych rozmołwach wužiwad mjeno Belostoko kotrež pochadźa wot ruskeho (w swojim času oficialne) mjena města.
Stawizny
wobdźěłać
Prěnje sydlišća w městnje, hdźež nětko leži město, pochadźaja z kamjentneje doby. Ze železoweje doby pochadźaja wulke ??kurganoj, najskerje rownišća ??militestroj, pódla nětčišeje wsy Rostołty. Městno bě při ??trako mjez dwěmaj morjomaj ležało: Baltiske a Čorne a tam so kultury měšałe mjeztym pólska, ruteniska a pruska.
W 14. lětstotku městno je dźěl Litwy počinało. Po ??Kreva Uniji (1385) Litwa je so k křesćanskim kraju wuwiwała a w białystokowy region započina wustupować křesćanski putnicy. Prěnje pisomne přispomnjenje wo Białystoku pochadźa z lěta 1426 - tehdy litwiski wulkowójwoda Vytautas je wjes Białystok Macieja z Tykocin přepodawał. Srjedź 15. lětstotka swójba Tabutowicz natwari prěnje kublerske domy w Dojlidy a Białystok.
W lěće 1547 sta so Białystok z wobsydstwom swójby Wiesiołowski, kotraž natwari tam murjowanu cyrkej a palast. Po tym, zo zemrě Krzysztof Wiesiołowski bjez potomnikow, přewza pólski stat swójbne wobsydstwo.
Symbole
wobdźěłać
Wopon
wobdźěłaćNowy wopon Białystoka bu wot měšćanskeje rady 27. februara 1995 wuzwolowany. Na hornim, čerwjenym dźělu taflički je slěborny worjoł ze złotej krónu; na delnim, złotim dźělu je Pogoń, kóń je slěborny, jěchar w módrym kiraso, při jeho tarči je jagelona křiž. Wulka (honorinda) wersija wopona wobsahuje dwaj slěbornej pazorakaj, kotrež dźerža woponowu tafličku . Nad tym je měšćanska króna, a pod tym je slěborne pasmo z napismom CIVITAS BIALYSTOK.
Chorhoj
wobdźěłaćW samsnym dnju měšćanskeje rady je chorhoj Białystoka wuzwolował. Po rozsudźe, barby Białystoka su běła, žołta a čerwjena, w chorhoji kaž tři horicontalne šlebjerdy. Wosrjedźa je wopon Białystoka.
Demografija
wobdźěłać.jpg)
W Białystoku bydla 295 mil ludźow - 155 mil žonow a 137 mil mužow.
Demografiske změny za čas poslednich lětow:
Narodne mjenšiny
wobdźěłać
Běłorusy
wobdźěłaćBiałystok je kulturne a towaršnostne srjedźišćo Běłorusow (po registrowanju wobydlerstwa bydli tam 7,5 mil Běłorusow, 2,5 % wobydlerstwa). Funguje tam konsulat Republiki Běłoruskeje a wjace organizacijow, mjeztym "Zwjazk Běłoruskeje młodźiny, Běłoruski Kulturny Zwjazk, Zwjazk Běłoruskich Žurnalistow" a druhe; funguje njewotwisny Radio Racja kotraž wusyła wusyłanja tež k Běłoruskej; so tež wotměwa kóždolětnje festiwal "Běłoruski spěw" a swjedźeń wo Běłoruskej kulturje.
Rusojo
wobdźěłaćW Białystoku funguje hłowna organizacija ruskeje mjenšiny w Pólskej (něhdźe 10-15 mil ludźi) - "Ruski Kulturni-zdźěłanski Zwjazk".
Tatarojo
wobdźěłaćW měsće a swojej wokolinje bydla něhdźe 1800 Tatarow. Funguje tam Podlaska filiala Zwjazka Pólskich Tatarow.
Druhe mjenšiny
wobdźěłaćW Białystoku tež bydla: cyganojo (funguje tam Hłowna Rada Cyganow w Pólskej) a Ukrainy (po registrowanju wobydlerstwa - 417 ludźi), funguje w měsće Zwjazk Podlaskich Ukrainow a Zwjazk Njewotwisneje Ukrainskeje Młodźiny.
Kultura
wobdźěłać
Muzeje a galerije
Białystok je najwjetše kulturne srjedźišćo w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. Funguje tam Podleski Muzej a jich filiale w Białystoku (Historiski Muzej, Muzej Skulpturow Alfons Karny, Białystokski Muzej de Vilagxo), w Choroszcz (Muzej palastowe salonow), w Supraśl, Tykocin a Bielsk Podlaski. Nimo toho w Białystoku hódny wopytej je Armejowy Muzej a Muzej Natury Uniwersity w Białystoku. Leži tam tež jedyn z najlěpšich galerijow modernych wuměłstwow - Galerija Arsenał. Druha je Galerija swójby Snendziński, kotraž zhromadźiła najwjetši zběrku twórbow a arkiwowych dopomnjenkow tuteje pólskeje wuměłcowskeje swójby z Vilno. Nimo toho leža tam 19 priwatnych wuměłstwowych galerijow.
Dźiwadła a filharmonija
Dźak Białystokskim klankowym dźiwadłu a puparta kolegiu waršawoweje Dźiwałoweje Akademije, Białystok je mjenowana pólske srjedźišćo klankodźiwadłoweje wuměłstwa. Nimo klankodźiwadła funguje tam tež Dramowe Dźiwadło a dźesatki priwatne dźiwadła (na při. Wierszalin w Supraśl). Město ma tež filharmoniju, kotrejež dospołne mjeno je Podleske Opera a Filharmonija (tuchwilu je twarjena nowa kulturny dom kotryž budźe wobsahować operu, filharmoniju, powjetšowane klankodźiwadło a kino).
Druhe kulturne městna
W Białystoku leži dźesatki bibliotekow - najwjetše su Podleska Biblioteka a Uniwersitowa Biblioteka. Druhe kulturne organizacije su mjeztym: Białystokske Srjedźišćo Kultury, Srjedźišćo Ortodoksneje Kultury, Kulturny dom "Śródmieście" a Młodźinski Kulturny dom.
Wobchadny serwis
wobdźěłać
Białystok je wobchadny suk sewjerowuchodneho dźěla kraja. Přez město dźe železniska čara wot europskeho wuznama: Waršawa-Suwałki-Kowno-Rigo-Talin, kotraž so ze čaru Ełk-Czeremcha-Siedlce křižuje. Białystok direktnje zwjazuje železnica z mjez druhim Waršawu, Olsztyn, Gdańsk, Wrócław. Měšćanski awtobusowy daloki wobchadny serwis docpě wšě najwažniše města w Pólskej.
Přez Białystok dźe mjezynarodny europski puć E67 mjenowany Via Baltica, kotryž zwjazuje zapadnu Europu z Skandinawisku.
Białystok je najwjetše pólske město, w kotrymž funguje jenož jedyn měšćanski wobchadny serwis - busy.
W měsće funguje mały, sportowe lětanišćo Krywlany. Urbestraro planuja natwarić tu mjezyregionalne abo mjezynarodne lětanišćo.
Zdźěłanje a wědomosć
wobdźěłać
Wysoke šule
wobdźěłać- Medicinska Akademija w Białystoku
- Uniwersita w Białystoku
- Białystokski Polytechnikum
- Hudźbowa Akademija Fryderyk Chopin, filiala w Białystoku
- Dźiwadłowa Akademija w Waršawje, filiala w Białystoku
- Arkidioceza Wysoki Seminar w Białystoku
- Wysoka šula wo Zjawnym zarjadowanju w Białystoku
- Ekonomiska wysoka šula w Białystoku
- Wysoka šula wo Financach a zarjadowanju w Białystoku
- Njestatna Pedagogiska wysoka šula w Białystoku
- Wysoka šula wo Matematice a Informatice w Białystoku
- Žurnalistowa wysoka šula w Waršawje, filiala w Białystoku
W Białystoku studuja wjace hač 45 mil wosobow. Najstarša wysoka šula je Medicinska Akademija (załožena w lěće 1950, 3400 studentow) kotraž zarjaduje 2 hospitalej. Polytechnikum (załoženy w lěće 1964, 15.000 studentow) je najwjetša techniska šula w sewjerowuchodnym dźělu Pólskeje. W lěće 1968 bu załožena filiala Waršawskeje Uniwersity, w lěće 1997 přeformowana do samostatneje uniwersity (16.000 studentow; wona je najwjetša wysoka šula w Podlaskej).
Sławne białystočenjo
wobdźěłać
Esperantisća
- Ludwik Zamenhof, iniciator rěče Esperanto
- Jakob Šapir, prezident "Zamenhofa E-Societo"
Wuměłcy
- Dziga Vertov, ruski filmowy režiser, jedyn z załožerjow dokumentariskej kinematografije
- Boris Kaufman, filmoperatoro, bratr Dziga Vertov
- Max Weber, US-ameriski moler
- Izabella Scorupco, pólska dźiwadźelnica
Politikarjo
- Jičak Šamir, politikar a ministerprezident Israela
- Maksim Litvinov, sowjetski diplomat
- Włodzimierz Cimoszewicz, ministerprezident a minister za wonkowne naležnosće Pólskeje
- Ryszard Kaczorowski, posledni prezident w eksilu Pólskeje
wědomostnicy
- Albert Sabin, wuslědźer šćěpjenskeho seruma přećiwo spinalnej mortwicy
- Hermann Friedmann, němsko-pólski filozof a jurist
Esperanto
wobdźěłać
Białystok je ródne město iniciator rěče Esperanto, Ludwik Zamenhof. Wón je 15. decembra 1859 w dróze mjenowana Zielona rodźeny, kotraž nětko so "strato Zamenhofa" mjenuje. Pódla městno, hdźež něhdy stejał ródny dom Zamenhofa, nětko marmorowa tafla wisa. W domu je złota kniha, do kotrejež so wšitcy wopytowarjo zapisuja. Wšelakorěčnosć wobydlerstwa a časta njepřećelske nastupanja mjez wšelakimi ludami da Zamenhofej impuls kreěrować mjezynarodnu rěč. Druhdy so su jara swjedźenske pokongresy w měsće (1927, 1931, 1959 a 1987) wotměwałe.
W měsće su wjele objektow, kotrež su z hibanjom Esperantistow zawjazowane:
- Tafla, kotraž dopomina Ródny dom Zamenhofa (dróha "Ulica Zamenhofa 14") powěsnjena po UK 1959)
- Monument k Ludoviko Zamenhof na zelenišću při dróze "Ulica Malmeda"
- Pomjatna tafla na murje něhdyšeho gymnazija (nětčiši liceum čisło 6, w dróze "Ulica Warszawska") w kotrymž wuknył Zamenhof w lětach 1869-1873
- Swójbny dom Jakobo Ŝapiro a pomjatna tafla za njeho (w dróze "Ulica Lipowa" 31/33)
- Bjalistoka Esperanto-Centro (w dróze "Ulica Piękna" 3)
- Dźěćaca Kliniska chorownja z mjenom Ludoviko Zamenhof (w dróze "Ulica Waszyngtona" 21) - tam je posłucharnja mjenowana "Salono Esperanto" a wulka ekspozicija wo patronje; w lěće 1993 Bahaa Esperanto-Ligo financował rum za fyziske zwučowanje z mjenom a z tafličku Lidja Zamenhof
- Dwě nowej białystokowej dróze: Esperantystów a Antoniego Grabowskiego
- Historiski muzej (w dróze "Ulica Warszawska") druhdy přihotował ekspoziciju wo Zamenhof a wobsahuje wjace dopomnjenkow wo Białystoku za čas Zamenhofa
- Něhdyša zakładna šula čisło 23 z mjenom Ludoviko Zamenhof; šula rozpušćena w lěće 2000 dla falowanja šulerjow
Zajimawostki
wobdźěłaćSport
wobdźěłaćKopańca
wobdźěłaćHlej tež
wobdźěłaćŽórła
wobdźěłać- ↑ Population. Size and Structure by Territorial Division. As of June 30, 2019. Główny Urząd Statystyczny (GUS) (PDF), wotwołany dnja 24. decembra 2019.
Wotkazy
wobdźěłać
Commons: Białystok – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow- VisitBiałystok.com
- Měšćanski websydło (pólsce, jendźelsce, němsce, rusce a Esperantsce)
- Esperanto w Białystoku - Webstrona Bjalistoka Esperanto-Societo (pólsce a Esperantsce)