Litawšćina

Litawšćina (litawsce lietuvių kalba) słuša do skupiny baltiskich rěčow a je hamtska rěč Litawskeje, hdźež ju rěči wokoło 2,9 milionow ludźi. Zwonka Litawskeje je dalša miliona rěčnikow, přewažnje w susodnych statach.

lietuvių kalba
Litawšćina

kraje	Litawska, Běłoruska, Letiska, Pólska, Ruska
rěčnicy	4 miliony (2,9 milionow w Litawskej)
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	indoeuropske rěče baltiske rěče wuchodobaltiske rěče litawšćina
oficielny status
hamtska rěč	Litawska,  Europska Unija
rěčne kody
ISO 639-1:	lt
ISO 639-2:	lit
ISO 639-3 (SIL):	lit
wikipedija

Litawšćina ma dwě narěčnej skupinje, kotrejž hodźitej so dale poddźělić.

Stawizny

Zažne stawizny

Litawšćina w 16. stolětku

Litawšćina pochadźa z dialektowych kónčinow indoeuropskeje prarěče, kotrymž Słowjanske a Germaniske rěče so w cyłku tež přiliča. Snadź bě dlěša trana rěčna jednota prabaltiskeje rěče a prasłowjanskeje rěče. Z baltiskich rěčow eksistuje nimo Litawšćina jenož hišće letišćina. Rozdźělenje Letišćiny a Litawšćiny jedyn wot druheho so za zažny srjedźowěk (7./8. Jh.) datuje. Wot přiwuzneje mortweje stareje prušćiny su znajmjeńša njesnadne pismowe pomniki. Litawšćina so přez wjele wobchowanych starožitnych gramatiskich formow wuzběhuje, kotrež so zdźěla tež w sanskriće abo w druhich starych indoeuropskich rěčach zaso namakaja. Žana druha žiwa, w Europje rěčaca rěč je bliža z indiskej hałuzu indoeuropskich rěčow přiwuzna hač Litawšćina.

Přichad Baltow w dźensnišim sydlerskim teritoriju so do třećeho lěttysac před Christusom datuje. Přepytowanje wot mjenow wodźiznow je pokazało, zo baltiski sydlerski teritorij so je něhdy wot Wisły hač Moskwy a Kiewa wupřestrěł – wězo smě so wot ćeńkeho wobsydlenja wuchadźeć. Baltiske ludy buchu tu pozdźišo wot ekspandowacych Słowjanow asimilowane.

Mindaugas je w srjedźowěku litawski stat załožił. Wo róli Litawšćiny w tutym staće je mało znata. Jako spisowna rěč je wuchodosłowjanska rěč słužiła, tak mjenowana kencliska Słowjanšćina, w Kyrilici, wězo nabohaćena z litawskim wokabularom.

Alfabet

Litawski alfabet bazuje na łaćonskim alfabeće, ale ma někotre přidate pismiki a diakritiske znamješka.

Fonetika

Konsonanty

Konsonanty Litawšćiny

		bilabial		labiodental		alweolar		postalveolar		palatal		welar
		njespěwny	spěwny	njespěwny	spěwny	njespěwny	spěwny	njespěwny	spěwny	njespěwny	spěwny	njespěwny	spěwny
Plosiwy	njepalatalizowane	p	b			t	d					k	ɡ
	palatalizowane	pʲ	bʲ			tʲ	dʲ					kʲ	ɡʲ
Afrikaty	njepalatalizowane					t͡s	d͡z	t͡ʃ	d͡ʒ
	palatalizowane					t͡sʲ	d͡zʲ	t͡ɕ	d͡ʑ
Nazale	njepalatalizowane		m				n						ŋ
	palatalizowane		mʲ				nʲ						ŋʲ
Wibranty	njepalatalizowane						r
	palatalizowane						rʲ
Frikatiwy	njepalatalizowane			f	v	s	z	ʃ	ʒ			x̠	ɣ̠
	palatalizowane			fʲ	vʲ	sʲ	zʲ	ɕ	ʑ			x̟	ɣ̟
Aproksimanty	njepalatalizowane
	palatalizowane										j
Laterale	njepalatalizowane						ɫ
	palatalizowane						lʲ

Při najwjetšich konsonantach je palatalizacija woprawdźe fonemiska. Na nimale-minimalnych porow njefaluje, na př. anglų /ˈɑːŋɡɫuː/ „Jendźelčanow (Gen. Pl.)“ porno anglių /aŋʲˈɡʲlʲuː/ „wuhlow (Gen. Pl.)“; woprawdźite minimalne pory so tola wobmjezuja zmjeńša na gramatiske fenomeny, na př. sunkus /sʊŋˈkʊs/ „ćežki (Nom. Sg. m.)“ porno sunkius /sʊŋʲˈkʲʊs/ „ćežke, ćežcy (Akk. Pl. m.)“. Přikład za leksikaliski woprawdźity minimalny por /ʒ/ – /ʑ/ je žodo /ˈʒoːdoː/ „wón wupraji“ porno žiodo /ˈʑoːdoː/ „wón někoho hubu wočini“.

Před /ɪ/ a /iː/ móžeja jenož palatalizowane konsonanty stać. Njefonemiska je palatalizacija nimo toho při /f/, /x/ a /ɣ/, dokelž tute zwuki jenož w cuzych słowach wustupuja. Ličba cuzych słowow jednory njedosaha, zo by minimalne pory k dispoziciji stajiła.

[ŋ] je alofon wot [n] před [k] abo [ɡ].

Nimo na słownych fugach móžeja mjez dwěmaj wokalomaj pak jenož palatalizowane pak jenož njepalatalizowane konsonanty stać. Na kóncu słowa jenož njepalatalizowane konsonanty wustupuja, chibazo, při wotpowědnym słowje dźe wo krótku formu słowa, kotrež na tutym městnje wobsedźi palatalizowany konsonant. Přikłady za to su infinitiwy, při kotrychž w wobchadnej rěči často we wuzwuku stejacy i faluje, na př. /æɪtʲ/ město /ˈæɪtʲɪ/ „hić“. Nimo toho eksistuja tež někotre słowa, při kotrych dołhe formy zestarjene wupadaja, na př. /dʲeːlʲ/ město /ˈdʲeːlʲæɪ/ „dla“ abo /ɡaːlʲ/ resp. /ɡaːlʲˈbuːtʲ/ město /ˌɡaːlʲɪ ˈbuːtʲɪ/.

Na słownych fugach abo sam na mjezysłownych hranicach móžeja pak jenož spěwne pak jenož njespěwne konsonanty na so sćěhować; jeničke wuznaće wutworja /m/, /n/, /l/, /r/ a /v/, kotrež jako posledni konsonant skupiny tež po njespěwnym konsonanće móžeja stać. Na př.: /ˈtʲrʲiːs/ „tři“ + /ˈdaːlʲiːs/ „dźěle (Nom. Pl.)“ = [tʲrʲiːzˈdaːlʲiːs].

Hačrunjež to jako wopačne njepłaći, da so zwjetša alweolarne a postalweolarne frikatiwy abo afrikaty nic direktnje za sobu artikuluja. Artikulaciske městno sćěhuje z poslednjeho tutych konsonantow. Na př.: /ˈlʲæɪs/ (zdónk wot leisti „lassen“) + /t͡ɕæʊ/ (kóncowka konjunktiwa) = [ˈlʲæɪɕt͡ɕæʊ]; /ɪʃ/ (předwěšk „wu-; z-“) + /sʲuːsʲtʲɪ/ „posyłać“ = [ɪˈsʲuːsʲtʲɪ] „wotpósłać“.

Na poslednim přikładźe móžeja widźeć, zo geminacija samo na słownych fugach njewustupuje.

Gramatika

Litawšćina ma dwaj genusaj a numerusaj. Dźensniša litawšćina ma 7 padow, ale stara litawšćina je 10 padow měła.

Někotre werby słuša k jednej ablawtowych klasow. Ale nic wšě werby maja tajke zwukowu změnu.

Słowjeso

Přitomny čas

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	dirbu	noriu	skaitau
2. sg.	dirbi	nori	skaitai
3. sg.	dirba	nori	skaito
1. pl.	dirbame	norime	skaitome
2. pl.	dirbate	norite	skaitote
3. pl	dirba	nori	skaito

Preteritum

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	dirbau	norėjau	skaičiau (palatalizacija (zmjechčenje) - afrikata t→č)
2. sg.	dirbai	norėjai	skaitei
3. sg.	dirbo	norėji	skaitė
1. pl.	dirbome	norėjome	skaitėme
2. pl.	dirbote	norėjote	skaitėte
3. pl	dirbo	norėjo	skaitė

Přichodny čas - infinitiw bjez sufiksa -ti + s + sufiks.

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	dirb-s-iu	norė-s-iu	skaity-s-iu
2. sg.	dirb-s-i	norė-s-i	skaity-s-i
3. sg.	dirb-s	norė-s	skaity-s
1. pl.	dirb-s-ime	norė-s-ime	skaity-s-ime
2. pl.	dirb-s-ite	norė-s-ite	skaity-s-ite
3. pl	dirb-s	norė-s	skaity-s

Frekventativ - infinitiw bjez sufiksa -ti + dav + sufiks.

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	dirb-dav-au	norė-dav-au	skaity-dav-au
2. sg.	dirb-dav-ai	norė-dav-ai	skaity-dav-ai
3. sg.	dirb-dav-o	norė-dav-o	skaity-dav-o
1. pl.	dirb-dav-ome	norė-dav-ome	skaity-dav-ome
2. pl.	dirb-dav-ote	norė-dav-ote	skaity-dav-ote
3. pl	dirb-dav-o	norė-dav-o	skaity-dav-o

Kondicional

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	dirb-č-iau	norė-č-iau	skaity-č-iau
2. sg.	dirb-t-um(ei)	norė-t-um(ei)	skaity-t-um(ei)
3. sg.	dirb-t-ų	norė-t-ų	skaity-t-ų
1. pl.	dirb-t-ume / umėme	norė-t-ume / umėme	skaity-t-ume / umėme
2. pl.	dirb-t-ute / umėte	norė-t-ute / umėte	skaity-t-ute / umėte
3. pl	dirb-t-ų	norė-t-ų	skaity-t-ų

Imperativ

	dirbti = dźěłać	norėti = chcyć	skaityti = čitać
1. sg.	–	–	–
2. sg.	dirb-k	norė-k	skaity-k
3. sg.	tegu + přitomny čas	tegu + přitomny čas	tegu + přitomny čas
1. pl.	dirb-k-ime	norė-k-ime	skaity-k-ime
2. pl.	dirb-k-ite	norė-k-ite	skaity-k-ite
3. pl	tegu + přitomny čas	tegu + přitomny čas	tegu + přitomny čas

Čisła

čisło	litawšćina
1	vienas
2	du, dvi
3	trys
4	keturi, keturios
5	penki, penkios
6	šeši, šešios
7	septyni, septynios
8	aštuoni, aštuonios
9	devyni, devynios
10	dešimt
11	vienuolika
12	dvylika
13	trylika
14	keturiolika
15	penkiolika
16	šešiolika
17	septyniolika
18	aštuoniolika
19	devyniolika
20	dvydešimt
30	trysdešimt
40	keturiasdešimt
50	penkiasdešimt
60	šešiasdešimt
70	septyniasdešimt
80	aštuoniasdešimt
90	devyniasdešimt
100	šimtas
1000	tūkstantis

Žórła

• Alfred Senn: Handbuch der Litauischen Sprache, Heidelberg 1966
• Die Baltischen Sprachen, Langenscheidt Verlag Enzyklopädie 1994, ISBN 3-324-00605-8

Eksterne wotkazy

Oficielne rěče Europskeje unije

bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina

Baltiske rěče

wuchodobaltiske rěče:	Kuršćina† - Letišćina - Litawšćina - Selšćina† - Zemgalšćina†
zapadobaltiske rěče:	Prušćina† - Jatwingšćina† - Sudowšćina†
	† mortwe