Slepjanska narěč

Slepjanska narěč
kraje	Němska
region	Wokrjes Zhorjelc
rěčnicy	mjenje hač 1000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče Słowjanske rěče Zapadosłowjanske rěče Serbšćina Serbske přechodne narěče Slepjanska narěč
	karta
	Połoženje Slepjanskeje kónčiny w Zhorjelskim wokrjesu

Slepjanska narěč (tež slepjanšćina) je serbska přechodna narěč w kónčinje na sewjerowuchodnej kromje Sakskeje. Slepjanski region z relatiwnej rěčnej a kulturnej samostatnosću je dźensa dźěl Zhorjelskeho wokrjesa w Swobodnym staće Sakskej, mjezuje pak bjezposrědnje z Braniborskej. K Slepjanskej wosadźe słuša sydom dwurěčnych wsow: Slepo, Dźěwin, Brězowka, Trjebin, Miłoraz, Rowno a Mułkecy. K wosadźe słuša tohorunja nětko němskorěčny Lisk (Lieskau), kiž leži hižo w Braniborskej.

Slepjanska narěč rěči so jenož w horjeka mjenowanych sydom dwurěčnych wsach, na sewjeru přizamknje so Wuchodna Gródkowska narěč, na wuchodźe Mužakowska narěč, na juhu Wochožanska narěč a na zapadźe Sprjejčanska narěč. Najbliše přiwuznistwo wobsteji k Mužakowskemu dialektej, kiž je dźensa nimale hižo wotemrěty.

Rěčne charakteristika

Wot hornjo- a delnjoserbskich narěčow rozeznawa so slepjanska narěč přez sćěhowace zjawy, kotrež pak móža (w hinašej kombinaciji) tež w druhich serbskich narěčach wustupować:

Fonetika

zachowanje skupiny *str, na př. wóstry (hsb. wótry, dsb. wótšy), sostra (hsb. sotra, dsb. sotša)
zachowanje dentalneho wurjekowanja twjerdeho *l (wurjekowanje ł jako twjerde l)
wuwiće skupinow *pŕ a kŕ na (p)ć a sć, na př. (p)ći (hsb. při, dsb. pśi), sćidło (hsb. křidło, dsb. kśidło), skupina *tŕ je so kaž w delnjoserbšćinje na [ć] (w ortografiji tež: tś) wuwiła.
refleks złóžkotwórbneho r jako er: na př. sterkać (hsb. storkać, dsb. starkaś), kercma (hsb. korčma, dsb. kjarcma)

Wot hornjoserbskich dialektow rozeznawa so slepjanska narěč přez:

zachowanje u we werbach na *-no,ti (na př. kopnuć, padnuć)
(prěnjotny) delnjoserbski typ ó-towanja (ó steji - pod akcentom - po b,p,m,w,ch,k,g jeli njesćěhuje b,p,m,w,k,g , na př. kół - ale: kopać, góra - ale: gowno; zhubi-li potrjechene ó akcent, wurjekuje so zaso o: góra - ale: 'na gorje
refleks akcentowaneho *ę je ě, na př. měso (hsb. mjaso)

Wot delnjoserbskich dialektow rozeznawa so slepjanska narěč přez:

zachowanje ć a dź (dsb. ś resp. ź), na př. ćěgać (dsb. śěgaś), dźěk (dsb. źěk)
zachowanje skupinow *pr, *kr a *tr, na př. prawy (dsb. pšawy), kryće (dsb. kšyśe), trawa (dsb. tšawa)

Morfologija Tež na morfologiskim polu ma slepjanska narěč swoje wosebitosće.

3. wos. pl. prez. někotrych werbow na --aje (pódla -aja, -aju), na př. ludźe spiwaje

Leksika Slepjanski dialekt ma tójšto leksikaliskich wosebitosćow. Někotre njech su tu naličene:

majka (hsb. kačka, dsb. kacka)
gólica (hsb. holca, dsb. źowćo)
(te) skót (plurale tantum; hsb. (tón) skót, dsb. zbóžo)

Sociolinguistiske wuwiće

Karta serbskich narěčow ze slepjanšćinu

W něhdy jednorěčnych (serbskich) wsach Slepjanskeje wosady woteběraše ličba serbsce rěčacych wot kónca 19. a přez cyły 20. lětstotk. Přičiny za to su wšelakore: restriktiwna politika pruskeje wyšnosće (wot 1815 hač do kónca Druheje swětoweje wójny słušeše tež tutón region k pruskej prowincy Delnja Šleska); industrializacija a wudobywanje brunicy; wójny a jich politiske, demografiske, administratiwne a hospodarske wuslědki; towaršnostne změny (na př. medije); zacpěwanje a wusměšowanje w zjawnosći a mnohe dalše faktory. Negatiwnje wuskutkowa so w Slepjanskej wosadźe fakt, zo njeje po Gottfriedu Rösleru wot lěta 1938 žadyn serbski abo serbsce rěčacy farar wjace w Slepom skutkował. Do toho běchu so tajcy wuznamni duchowni kaž Jan Wjelan (z fararjom 1810–1852), jeho syn Julius Eduard Wjelan (z fararjom 1852–1892) a Matej Handrik (z fararjom 1892–1934) wo zdźerženje a hajenje rěče a tradicijow mjezy swojimi wosadnymi prócowali abo so z pruskimi statnymi instancami dla toho rozestajeli.

Dźensa so tuta něhdy po swojim geografiskim połoženju a swojich chakteristiskich rěčnych kajkosćach „centralna” a tuž wšitkim Serbam derje zrozumliwa warianta masiwnje pozhubja, jako maćernu rěč ju jenož hišće někotři starši ludźo zwjetša přez 65 lět nałožuja. Srjedźna generacija, młodostni a dźěći rěča němsce, su pak zdźěla hornjoserbšćinu (někotři tež delnjoserbšćinu) w šuli měli.

Přinoški k slepjanskej narěči

Wažne dźěła wo slepjanskej narěči pochadźeja z pjera horjeka mjenowanych fararjow, kotřiž su wuslědki swojich slědźenjow we formje zběrki a zapiskow wozjewjeli. Tak staj na př. Wjelan (młódši) a Handrik w Časopisu Maćicy Serbskeje a druhdźe zawostajiłoj słowne zběrki, teksty, linguistiske a etnografiske studije. Na tutym polu přinošował je tež Jan Hantšo-Hano (1846–1901), ratar a šołta w Slepom, kiž je był autodidaktiski rostlinar, ludowědnik, stawiznar a basnik.

Wažny přinošk na polu fonetiki a fonologije tuteje narěče spisa Arnulf Schroeder. Jeho disertaciju wuda R. Olescha 1958 w Tübingenje pod titlom Die Laute des wendischen (sorbischen) Dialekts von Schleife in der Oberlausitz, Lautbeschreibung. (Schroeder padny 1945.)

Wobšěrnje wopisany je leksikaliski, morfologiski a fonetisko-fonologiski staw slepjanskeje narěče w 15 zwjazkach Serbskeho rěčneho atlasa. Dalše wopisanja namakaja so w jednotliwych edicijach z rěčnymi pomnikami slepjanskeho dialekta. (hlej "dalša literatura" na kóncu nastawka)

Rozsahłe žórło staršeho stawa slepjanskeje narěče su zdźeržane rukopisy Hanza Njepile z Rownoho, kotrež su so najprjedy we wurězkach wot Handrika w Časopisu Maćicy Serbskeje wozjewili. Při tym je Handrik zdźěla do originala zasahował, narunujo wosebje němske požčonki ze serbskimi słowami. Z etiskich přičin pak wjetši dźěl rukopisow njewozjewi. Wědomostnu ediciju najwjetšeho dźěla zdźeržanych rukopisow wobstara nižozemska sorabistka Hélène Brijnen, kotraž tekst zdobom dokładnje analyzuje. Za kulturno-historisce a rěčnje zajimowanych njefachowcow eksistuje mjeztym tež popularne wudaće Njepilowych tekstow z němskim přełožkom a nimo toho zběrku najwšelakorišich tekstow w slepjanskej narěči (hlej deleka).

Rěčnopolitiske marginalija

Historiski narowny kamjeń z napisom w Slepjanskej narěči na Rownjanskim kěrchowje

Přez centralne połoženje slepjanskeje narěče mjez hornjo- a delnjoserbskimi narěčemi stej za jeje nošerjow wobě spisownej rěči poměrnje komunikatiwnej. Tutón fakt je wospjet wjedł k přemyslowanjam jednotliwcow, wužiwać tutu narěč jako zhromadnu spisownu rěč wšitkich Serbow. Tak piše na př. Měrćin Nowak-Njechorński w swojich dopomnjenkach „Zapiski Bobaka” po wopyće Slepjanskeje wosady tydźeń do jutrow lěta 1937 slědowace:

"Farar njeprěduje w spisownej serbšćinje, ale rěči k holanam w jich rjanej jadriwej podrěči, kiž je jedna z najrjeńšich podrěčow serbskeje krajiny, rjeńša hač naša spisowna rěč. Kak rjenje by było, hdy bychu před sto lětami serbscy prócowarjo město Budyskeje narěče sej slepjanšćinu wuzwolili za literarnu rěč! Tehdy byštej Hornja a Delnja Łužica byłej hišće wušo zwjazanej z rěču. Wěčna škoda, kiž so njeda hižo narunać.(…) Bě hižo chětro pozdźe popołdnju, hdyž wopušćichmy Slepo, stražnicu Serbowstwa na pomjezach našeje narodnosće, hdźež běchmy wjele nawědźili a noweje nadźije nabyli do přichoda, přetož běchmy widźeli a spóznali, zo Serbstwo kruće steji a traje tež tam, hdźež njeje ani kruteje zwonkowneje formy narodneje organizacije. Hišće Serbstwo njezhubjene ani w Slepjanskej wokolinje!"

Hačrunjež so to zjawnje eksplicitnje njepraji, spytaja jednotliwcy slepjansku narěč kodifikować. Kodifikacija tuteje akutnje wohroženeje narěče móže so přez spisanje zběrnikow w narěči, přełožkow do slepjanskeje narěče (Mój wuměrjeny kraj wot Jurja Kocha) kaž tež přinoški w pisomnych serbskich medijach (Protyka 2015) dopokazać. Nimo toho su pospyty kodifikacije jednotneho prawopisa tuteje narěče, štož wjedźe k natwarjenju noweje słowjanskeje rěče.

Sobu najwjetša zběrka historiskich napisow w Slepjanskej narěči nadeńdźe so při historiskich narownych kamjenjach na Rownjanskim kěrchowje.

Rěčnej přikładaj ze staršeho a nowšeho časa

A tak jo mój nan póten to Słabcyc pół žywnosći krynuł, a na tej su byli wěkšy dźěl lute lěda a mało role; a wónej stej byłej jeno dwě peršonje na cyłej žywnosći a njejstej mogłej hobstać a doprjodka pćić a stej lědym tu półowicu hobdźěłałej. A ten wuj jo był mójeje maćerje bratr a mój kmótr, a ta ćota jo była mójeje maćerje sostra, a tak su byli bratry a sostry wše wót jeneje maćerje. A tak stej póten mój nan a mać to pół žywnosći měłej a te lěda stej hukopowałej a tež huworowałej. A ja som z nima raz sobu jěł na to huworowanje na Doły na te dlejke góry hot Syjańskeje drogi. To stej tam huworowałej, a ja som chójdźił za nanom pó tej brozdźe a pak som chójdźił pći tom pługu, a som glědał, kak to se wórjo. A mać jo póganjała a za wócku pomagała ćěnuć, a nan jo tež pomagał ten pług ćišćać. A dyž stej ten pěty raz hokoło jěłej a zasej k tej droze stej jěłej a mały kusk stej do kóńca k droze měłej, da jo ten kóń se zwalał. Da stej póten jogo zwigałej, mać za głowu a nan za hopyš, a to jima njechał nedy stanuć; da ten nan jo póten jogo jare bił a tergał górjej. Da jo ten wół – aby jo była krowa? to ja prawje njewěm, Bog wě lěpjej hako ja, co jo było, krowa aby wół – da to jo se bójało, njechało změrom stojać, dyž jo nan na togo kónja harował, bił a tergał. A ja som se tež bójał teje hary a bića, kak to budźo. A tak jogo póten šak někak górjej krynuštej, da stej póten pomałem jěłej do kóńca pó tu drogu a stej se roćiłej zasej a na kóńcu filku zastałej a wótpocynułej stej. A póten stej zasej pomałem jěłej hokoło, da ja som póten zasej lubjej šeł domoj a tež njejsom wěcej z nima sobu šeł nidźon. A tedym ja som jěšći mały gólc był. Ja som był jakle (w) štwórtem lěće, jako som z nima sobu był na tom huworowanju. A to běšo jěšće někotere lěta pjerjej togo drogego lěta…

Hanzo Njepila, ČMS 1899, str. 110

We Derbnje pći Beršću jo bydlił raz jeden kněz, a ten jo měł jenogo kucharja. Ten kuchaŕ jo musał tomu knězoju wjele raz šwony pjec. Ten kuchaŕ měł jenu lubku, a tej był wón cujare dobry. A ta jo ćěła rada tež raz pjeconeg šwonu měć a jěsć. Toć ten kuchaŕ jo wótrězał jenu nogu wót tog šwonu a ju hopjekł swójej lubce. Hako jěnter ten kněz měł tog pjeconeg šwonu na blidźe, jo wón prašał togo kucharja, dlacogo da ma ten šwon blows jenu nogu. Da jo ten kuchaŕ prajił, až wšycke šwony blows jenu nogu maje. Jěnter stej šłej wen tej běžni hoglědać, jo-lik to wěrno. A glědaj, wšycke šwony su stojali na tej kupje ho tej běžni na jenej noze. Ten kněz jo wółał "ša-ša" a šakał a te šwony hušakał, až su hulećeli, a naraz su měli dwě noze. Da jo prajił ten kuchaŕ tomu knězoju, dyby tej pjeceni wółał "ša-ša", da by wóna tež krydła dwě noze. běžnja = wjesny hat

(po J. Hantšo-Hanje zasopowědane wot Magdaleny Jakubikoweje ze Slepoho)

Dalša literatura

Arnošt Muka: Historische und vergleichende Laut- und Formenlehre der niedersorbischen (niederlausitzisch wendischen) Sprache. Mit besonderer Berücksichtigung der Grenzdialekte und des Obersorbischen., Lipsk 1891

A. Schroeder: Die Laute des wendischen (sorbischen) Dialekts von Schleife in der Oberlausitz, Lautbeschreibung, Tübingen 1958

Helmut Faska, Helmut Jenč, Siegfried Michałk: Serbski rěčny atlas, zwj. 1–15 Budyšin, LND 1965–1996

Helmut Faska: Der Schleifer Dialekt – eine lebendige Existenzform der sorbischen Sprache w: Die Folklore der Schleifer Region, Zur Wortfolklore, Heft 4, Bautzen 1990

Hélène Brijnen: Die Sprache des Hanso Nepila, Der niedersorbische Dialekt von Schleife in einer Handschrift aus der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, Budyšin, LND 2004, ISBN 9783742019417

Hanzo Njepila: Šycko som how napisał – Cytanka, zestajał a za ćišć pćigotował Fabian Kaulfürst, Budyšyn 2006, ISBN 9783742020437

Hinc Rychtaŕ: Slěpjańska cytanka – teksty z dweju stolěćowy w Slěpjańskem dialekće a w němskej rěcy, Budyšyn, LND 1996, ISBN 9783742016010

Daj mi jeno jajko, how maš hobej dwě. Slěpjański spiwnik, zestajili a hobdźěłali su jen: Dieter Reddo, Hartmut Hantscho a Juliana Kaulfürstowa, hudane wót towaristwa kólesko z. t. 2013, ISBN 3-930625-54-7
Duchowne kjarliže, Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšyn 2007, s. 831–861: Slěpjańske kerluše a kerluški (do Slepjanskeje narěče přeložiła Roža Šenkarjowa), ISBN 9783742018434
KAULFÜRSTOWA, Juliana, Płachta pełna hulicowańkow. Slěpjańska serbšćina w słowje a pismje – Erzählungen aus dem Grastuch. Schleifer Sorbisch in Wort und Schrift; wudawaćelka: Domowina – Župa Jakub Lorenc-Zalěski z.t., Slepo 2015,