Estišćina

eesti keel
estišćina
kraje	Estiska
rěčnicy	1.100.000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uralske rěče finougriske rěče finsko-permske rěče finsko-wolzyne rěče finsko-samiske rěče baltofinske rěče estišćina
oficielny status
hamtska rěč	Estiska, Europska unija
	rěčne kody
ISO 639-1:	et
ISO 639-2:	est
ISO 639-3 (SIL):	est
	wikipedija
	Wopytaj wikipediju et.wikipedia.org!

Estišćina (estisce eesti keel) je rěč baltiskofinskeje hałuzy finougriskich rěčow, a tohodla tež słuša k swójbje uralskich rěčow. Estišćina je přiwuzna z finšćinu a zdalenje tež z madźaršćinu. K skupinje finskich rěčow słušeja tež někotre małe rěče, na přikład liwišćina, karelšćina, samišćina, marišćina a dalše. Estišćina njeje přiwuzna z rěčemi susodnych narodow (rušćinu, letišćinu, šwedšćinu), kotrež słušeja k indoeuropskim rěčam.

Estisce rěči wokoło 1,1 mil. ludźi, wjetšina z nich (na 950.000) bydli w Estiskej. Estišćina je jenička hamtska rěč w Estiskej a jedna z 25 hamtskich rěčow Europskeje unije.

Alfabet a wurjekowanje

W estišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami õ [ɤ], ä [æ], ö [ø], ü [y]. W cuzych słowach wužiwaja tež pismiki š, z a ž. W alfabetiskim porjedźe sćěhuja õ, ä, ö, ü za pismikom v na kóncu alfabeta, š, z a ž sćěhuja za s.

Wokale

Wokalne fonemy estišćiny
	Prědnje wokale		Zadnje wokale
	ilabialny	labialny	ilabialny	labialny
wysoki	i	y		u
srjedźny	e	ø	ɤ	o
niski	æ		ɑ

Tabela pokazuje jenož kajkosć wokalnych fonemow, nic jich rozdźelne dołhosće.

Nimo jednorych wokalow eksistuje hišće wulka ličba diftongiskich wjazanjow: ae, ai, au, ea, ei, iu, oe, oi, ou, ui, õe, õi, õu, äe, äi, äu, öi.

Rěčna norma žada, zo slěd üü so jako [yi] wurjekuje.

Při wupadźe konsonantow nastawaja hišće dalše diftongi, kiž w njezměnitych zdónkach njewustupuja: öe, ao, eo, õo, äo, oa, õa, öa.

Konsonanty

Konsonantiske fonemy estišćiny
	bilabialne	labiodentalne	alweolarne	palatalno-alweolarne	postalweolarne	palatalne	welarne	uwularne
ploziwy	p		t	tʲ			k
nazale	m		n	nʲ		(ŋ)
wibranty			r
frikatiwy		f v	s	sʲ	ʃ			h
aproksimanty						j
laterale			l	lʲ

Typiska wosebitosć estišćiny je rozeznawanje třoch schodźenkow dołhosće (krótko – dołho – předołho) tak pola konsonantow tak pola wokalow, na př. koli [kolʲiˑ] ‘čapor’ – kooli [koːlʲi] ‘šule’ (genitiw singulara) – kooli [koːːlʲi] ‘šulu, do šule’, kanu [kanuˑ] ‘kokoše’ (partitiw plurala) – kannu [kanːu] ‘kany’ (genitiw singulara) – kannu [kanːːu] ‘kanu’ (partitiw singulara). Prawopis rozdźěl mjez dołhim a předołhim schodźenkom njepokazuje, wuwzaće su rjady [b̥] – [pː] – [pːː], [d̥] – [tː] – [tːː] a [ɡ̊] – [kː] – [kːː], hdźež pisaja b – p – pp, d – t – tt a g – k – kk.

Palatalizaciju konsonantow w pismje njewoznamjenjeja.

Na rozdźěl wot finšćiny nima spisowna estiska rěč wokalnu harmoniju. W někotrych narěčach je wokalna harmonija tola hišće zachowana (na př. južnoestisce külä ‘wjes’, tervüs ‘strowosć’, spisowna rěč küla a tervis).

Stopnjowa změna

Kaž tež druhe finsko-samiske rěče (nimo wepšćiny a južnosamiskeje rěče) pokazuje estišćina t. mj. stopnjowu změnu. Na rozdźěl wot finšćiny podleža tej w estišćinje wšě wokale a konsonanty, na př. kapp [kapːː] ‘kamor’ (nominatiw singulara) – kapi [kapːi] ‘kamora’ (genitiw singulara) – kappi [kapːːi] ‘do kamora’ (illatiw singulara), samm [samːː] ‘kročel’ (nom. sg.) – sammu [samːu] ‘kročele’ (gen. sg.) – sammu [samːːu] ‘kročel’ (par. sg.), tool [toːːlʲ] ‘stólc’ (nom. sg.) – tooli [toːlʲi] ‘stolca’ (gen. sg.) – tooli [toːːlʲi] ‘stólc’ (par. sg.). Často při tym jednotliwe konsonanty wupaduja a wokolnej wokalaj so znižujetej: uba [ub̥aˑ] ‘buna’ (nom. sg.) – oa [oaˑ] ‘buny’ (gen. sg.) – uba [ub̥aˑ] ‘bunu’ (par. sg.), tigu ‘šlink’ (nom. sg.) – teo ’šlinka’ (gen. sg.) – tigu ’šlinka’ (par. sg.).

Gramatika

Substantiwy a adjektiwy

Estišćina ma 14 padow a dwaj numerusaj, ale nima žadyn genus.

	‘kniha’		‘swinjo’
pad	singular	plural	singular	plural	wotmołwja na prašenje…
nominatiw	raamat	raamatud	siga	sead	štó? što?
genitiw	raamatu	raamatute	sea	sigade	koho? čeho?
partitiw	raamatut	raamatuid	siga	sigu	(hl. deleka)
ilatiw	raamatusse	raamatutesse / raamatuisse	seasse	sigadesse	do koho? do čeho?
inesiw	raamatus	raamatutes / raamatuis	seas	sigades	w kim? w čim?
elatiw	raamatust	raamatutest / raamatuist	seast	sigadest	z koho? z čeho?
alatiw	raamatule	raamatutele / raamatuile	seale	sigadele	ke komu? k čemu?
adesiw	raamatul	raamatutel / raamatuil	seal	sigadel	při kim? při čim?
ablatiw	raamatult	raamatutelt / raamatuilt	sealt	sigadelt	wot koho? wot čeho?
translatiw	raamatuks	raamatuteks / raamatuiks	seaks	sigadeks	z kim? z čim? (so stać)
terminatiw	raamatuni	raamatuteni	seani	sigadeni	hač do koho? hač do čeho?
esiw	raamatuna	raamatutena	seana	sigadena	jako štó? jako što?
abesiw	raamatuta	raamatuteta	seata	sigadeta	bjez koho? bjez čeho?
komitatiw	raamatuga	raamatutega	seaga	sigadega	z kim? z čim?

Partitiw słuži k zwuraznjenju dźělneho subjekta, na př. Lapsed on tänaval ‘Dźěći su na dróze’ (wěste dźěći), ale Tänaval on lapsi ‘Na dróze su dźěći’ (někajke, njeznata syła). W mnohich padach słuži partitiw jako pad njeposrědneho objekta, wosebje z werbami zaznaća, na př. Ma näen autot ‘Ja widźu awto’. Z druhimi werbami zwuraznja partitiw njedospołnosć jednanja, tak Ma söön torti ‘Ja jěm tortu’, ale Ma sõin tordi ära ‘Ja sym tortu zjědł’. Partitiw sćěhuje tež numeralam nimo üks ‘jedyn’: üks raamat ‘jedna kniha’, ale kaks raamatut ‘dwě knize’, kümme raamatut ‘dźesać knihow’ atd.

Wulki dźěl substantiwow móže tworić plural tak z kóncowku -de- tak z kóncowku -i- (kiž móže tež formu -e- abo -u- měć).

Deklinacija adjektiwow je jenaka kaž ta substantiwow.

Werby

Estiski werb ma dwaj numerusaj (singular, plural), tři wosoby (1., 2., 3.), štyri časy (prezens, imperfekt, perfekt, pluskwamperfekt) a štyri modusy (indikatiw, kondicional, imperatiw a modus obliquus). Estišćina ma dwaj infinitiwaj, jedyn na -ma a jedyn na -da: Ma tahan lugeda ‘Ja chcu čitać’, ale Ma hakkan lugema ‘Ja započnu čitać’.

lugema, lugeda ‘čitać’
wosoba	prezens	imperfekt	perfekt	kondicional
1. sg. (ma)	loen	lugesin	olen lugenud	loeksin
2. sg. (sa)	loed	lugesid	oled lugenud	loeksid
3. sg. (ta)	loeb	luges	on lugenud	loeks
1. pl. (me)	loeme	lugesime	oleme lugenud	loeksime
2. pl. (te)	loete	lugesite	olete lugenud	loeksite
3. pl. (nad)	loevad	lugesid	olid lugenud	loeksid

Tak mjenowany modus obliquus (kóncowka -vat) zwuraznja, zo rěčnik je wobsah prajeneho jenož słyšał a nic sam dožiwił, na př. Poiss loeb ‘Hólc čita’, ale Poiss lugevat ‘Hólc pječa čita’.

Při negaciji werba so wužiwa njezměnita partikla ei, za kotrejž sćěhuje forma werba bjez kóncowki: (ma) loen ‘(ja) čitam’, ale ma ei loe ‘ja nječitam’. W imperfekće sćěhuje partikli forma participa na -nud: ma ei lugenud ‘ja nječitach’.

Słowoskład

Najwjetši dźěl słowoskłada estišćiny je uralskeho abo finougriskeho pochada. Z 13. lětstotka je estišćina ale tež přewzała wulku ličbu słowow z němčiny (najprjedy z delnjoněmčiny, pozdźišo z wysokoněmčiny), na př. müts ‘čapka’, kool ‘šula’, köök ‘kuchnja’, nööp ‘knefl’, naaber ‘susod’ a kleit ‘šat’, tudeng ‘student’, tisler ‘blidar’, liiderlik ‘njerodny’, rehkendama ‘ličić’.

Wjazanja ze prepozicije a werba pochadźeja w estišćinje tež zwjetša z němčiny, na př. ette tulema ‘stać so’ (< něm. vorkommen), juurde võtma ‘přiběrać’ (< něm. zunehmen) abo läbi kukkuma ‘přepadnyć’ (<něm. durchfallen).

Wosebitosć estišćiny je tworjenje neologizmow bjez přikłada w druhich rěčach, tak na př. relv ‘bróń’, laup ‘čoło’, raal ‘komputer’ abo rula ‘skateboard’.

Stawizny

Najstarše dokłady estišćiny su z Heinrichoweje Chroniki Liwiskeje (Henrici Chronicon Livoniae) wot 1224–1227, prěni tekst z lěta 1524 (rukopis z Kullamaa). Do konca 19. lětstotka měješe estišćina dwě rozdźělnej formje spisowneje rěče – sewjeroestišćinu (t. mj. rěč Tallinna) a južnoestišćinu (t. mj. rěč Tartu’a).

Pisanje staršich tekstow złožowaše so na principy němskeho prawopisa, přez čož na př. rozeznawanje dołhosćow njebě móžno – słowo kalla móžeše stać za [kalaˑ] (‘ryba’, dźensa kala) abo [kalːa] (‘lij’, dźensa kalla).

Wikisłownik

Hlej zapisk w hornjoserbskim Wikisłowniku:
Estišćina