Sewjerosamiska rěč
Sewjerosamišćina (často jednorje samišćina, sewjerosamisce davvisámegiella abo sámegiella) je rěč samiskeje hałuzy finougriskich rěčow. Z dźensa hišće žiwych samiskich rěčow ma sewjerosamišćina najwjetšu ličbu rěčnikow (něhdźe 30.000) a płaći husto kaž poprawna samiska rěč. Sewjerosamišćina je přiwuzna k druhim rěčam samiskeje hałuzy, ale podobna tež baltofinskim rěčam.
| kraje | Norwegska, Šwedska, Finska | |
| rěčnicy | 30.000 | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | uralske rěče | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Norwegska, Šwedska, Finska, w jednotliwych gmejnach | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
se | |
| ISO 639-2: |
sme | |
| ISO 639-3 (SIL): |
sme | |
| wikipedija | ||
Sewjerosamišćina je hamtska mjeńšinowa rěč w gmejnach Kåfjord (Gávkevuotna), Karasjok (Kárášjohka), Kautokeino (Guovdageaidnu), Lavangen (Loabát), Nesseby (Unjárga), Porsanger (Porsáŋgir) a Tana (Deatnu) w Norwegskej; Arjeplog (Árjepluovve), Gällivare (Jiellevárri), Jokkmokk (Johkamohkki) a Kiruna (Giron) w Šwedskej a Enontekiö (Eanodat), Inari (Anár), Sodankylä (Soađegilli), Utsjoki (Ohcejohka) w Finskej.
Alfabet a wurjekowanje
wobdźěłaćW sewjerosamišćinje wužiwa so łaćonski alfabet z přidatnymi pismikami á [a], č [tʃ], đ [ð], ŋ [ŋ], š [ʃ], ŧ [θ], ž [d̥ʒ̊].
Wokale
wobdźěłać| Prědnje wokale | Zadnje wokale |
|---|---|
| i [i] | u [u] |
| e [e] | o [o] |
| á [a] | a [ɑ] |
Dołhosć wokalow wotwisuje wot jich pozicije w słowje a wot stopnjoweje změny. W prawopisu dołhosć so njewoznamjenja. Dwójne ii njeje dołhi wokal ale wjazanje [ij].
Nimo jednorych wokalow ma sewjerosamišćina hišće diftongy ea [eæ], ie [ie], oa [oɑ] a uo [uo]. Te móža měnić so z dołhimi wokalami e [eː], i [iː], o [oː] a u [uː], na př. geassit ‘ćahnyć’ > gesset ‘ćahnu’, giehta ‘ruka’ > gihtii ‘w ruce’, oastit ‘kupić’ > ostet ‘kupja’, čuorvut ‘wołać’ > čurvot ‘wołaja’.
Konsonanty
wobdźěłać| bilabialne | labiodentalne | dentalne | alweolarne | postalweolarne | palatalne | welarne | glotalne | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| plosiwy | p [p], b [b̥] | t [t], d [d̥] | dj [ɟ] | k [k], g [ɡ̊] | ||||
| nasale | m [m] | n [n] | nj [ɲ] | ŋ [ŋ] | ||||
| wibranty | r [r] | |||||||
| frikatiwy | f [f], v [v] | ŧ [θ], đ [ð] | s [s] | š [ʃ] | h [h] | |||
| aproksimanty | j, i [j] | |||||||
| laterale | l [l] | lj [ʎ] | ||||||
| afrikaty | c [ts], z [d̥z̥] | č [tʃ], ž [d̥ʒ̊] |
W cuzych słowach wustupuja hišće aspirěrowane konsonanty [pʰ], [tʰ] a [kʰ]: páhkka ‘paket’, telefuvdna ‘telefon’, kapihtal ‘kapitl’.
Kaž tež estišćina znaje sewjerosamišćina rozeznawanje třoch schodźenkow dołhosće (krótko – dołho – předołho), na př. oađán [oˑɑðaːn] ‘spju’, oađđit [oˑɑðːiˑht] ‘spać’ a oađđi [oɑðːːi] ‘spjacy’. Tabela wšelake dołhosće njepokazuje. W prawopisu rozdźěl mjezy dołhimi a předołhimi konsonantami husto njeje widźeć.
Pola předołhich konsonantow bb, dd, gg je prěni dźěl dołhi a spěwny, druhi krótki a połspěwny: oabbá [oɑbːb̥a] ‘sotra’, loddi [lodːd̥i] ‘ptačk’, čoggot [tʃoɡːɡ̊oht] ‘so zhromadźić’.
Pismik t na koncu słowa so wurjekuje kaž [h], hdyž w sadzé slěduje hišće slówo, hewak (t. r. před přestawku) kaž [ht].
Stopnjowa změna
wobdźěłaćNa rozdźěl wot finšćiny je stopnjowa změna w sewjerosamišćinje jara komplikowana a zapřijmje wšě konsonanty a konsonantiske zwiski.
Stopnjowa změna wosahuje dohromady 141 padow móžnych přeměnjenjow konsonantow a kombinacijow z nich. Tabela pokazuje jenož jedyn přikład za wšelake typy.
| sylny stopjeń (nom. sg.) | słaby stopjeń (nom. pl.) | woznam | zapřijate zwuki |
|---|---|---|---|
| guossi | guossit | ‘hosć’ | đđ, ff, ll, hll, llj, mm, nn, nnj, ŋŋ, rr, hrr, ss, šš, ŧŧ, vv (předołho → dołho) |
| guolli | guolit | ‘ryba’ | đđ, ff, ll, hll, mm, nn, ŋŋ, rr, hrr, ss, šš, ŧŧ, vv (dołho → krótko) |
| áhkku | áhkut | ‘wowka’ | hcc, hčč, hkk, hpp, htt |
| johka | jogat | ‘rěka’ | hc, hč, hk, hp, ht |
| oabbá | oappát | ‘sotra’ | bb, dd, ddj, gg, zz, žž |
| bárdni | bártnit | ‘syn’ | rbm, rdn, rdnj, rgŋ |
| biebmu | biepmut | ‘jědź’ | bm, dn, dnj, gŋ |
| sátni | sánit | ‘słowo’ | pm, tn, tnj, kŋ |
| jávri | jávrrit | ‘jězor’ | đb, đg, đj, đv, ib, ic, id, if, ig, ik, il, ihl, ihm, ihn, ip, ir, is, it, iv, iz, lb, lc, lč, ld, lf, lg, lj, lk, lp, ls, lš, lt, lv, lž, mb, mp, ms, mš, nc, nč, nd, ns, nt, nz, nž, ŋg, ŋk, rb, rc, rč, rd, rf, rg, rj, rk, rp, rs, rš, rt, rv, rz, rž, sk, sm, sp, st, šk, šm, št, šv, tk, tm, vd, vg, vj, vk, vl, vhl, vp, vr, vt, vz, vž |
| čalbmi | čalmmit | ‘wóčko’ | đbm, đgŋ, ibm, idn, igŋ, lbm, ldn, lgŋ, vdn, vdnj |
| goansta | goansttat | ‘trik’ | isk, ist, mšk, nsk, nst, rsk, rst, vsk |
| teaksta | teavsttat | ‘tekst’ | kc, kč, ks, kst, kš, kt |
Gramatika
wobdźěłaćSubstantiwy
wobdźěłaćSewjerosamišćina ma šěsć padow: nominatiw, genitiw, ilatiw, lokatiw, komitatiw a esiw. Dokelž stary akuzatiw (kóncowka *-m) je spadnył ze starym genitiwom (kóncowka -n) słuži genitiw dźensa tež jako pad njeposrědneho objekta. Esiw ma jenož jednu formu za singular a plural.
Samiska gramatika rozeznawa mjezy runozłóžkowym a njerunozłóžkowym zdonkam. Třeća skupina substantiwow su t. mj. kontrahowace zdónki.
| runozłóžkowy | njerunozłóžkowy | kontrahowacy | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| singular | plural | singular | plural | singular | plural | |
| nominatiw | guolli | guolit | luomi | luopmánat | boazu | bohccot |
| genitiw | guoli | guliid | luopmána | luopmániid | bohcco | bohccuid |
| ilatiw | guollái | guliide | luopmánii | luopmániida | bohccui | bohccuide |
| lokatiw | guolis | guliin | luopmánis | luopmániin | bohccos | bohccuin |
| komitatiw | guliin | guliiguin | luopmániin | luopmániiguin | bohccuin | bohccuiguin |
| esiw | guollin | luomin | boazun | |||
| ‘ryba’ | ‘žołty ćernjowc’ | ‘sob’ | ||||
Posesiwowe sufiksy
wobdźěłaćWobsydstwo zwuraznje sewjerosamiska rěč z pomocu posesiwowych sufiksow, kiž sćěhuja kóncowkam pada. Kombinacija teju kóncowkow wučinja komplikowane wjazanja. Tu so pokazuje jenož padowe formy singulara (eallu ‘stadło’):
| 1. sg. | 2. sg. | 3. sg. | 1. du. | 2. du. | 3. du. | 1. pl. | 2. pl. | 3. pl | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nom. | ellon | ellot | eallus | ellome | ellode | ealluska | ellomet | ellodet | ealluset |
| gen. | ellon | elot | ealus | ellome | elode | ealuska | ellomet | elodet | ealuset |
| il. | ellosan | ellosat | ellosis | elloseame | elloseatte | elloseaskka | elloseamet | elloseattet | elloseaset |
| lok. | ealustan | ealustat | ealustis | ealusteame | ealusteatte | ealusteaskka | ealusteamet | ealusteattet | ealusteaset |
| kom. | ealuinan | ealuinat | ealuinis | ealuineame | ealuineatte | ealuineaskka | ealuineamet | ealuineattet | ealuineaset |
| es. | eallunan | eallunat | eallunis | ealluneame | ealluneatte | ealluneaskka | ealluneamet | ealluneattet | ealluneaset |
Adjektiwy
wobdźěłaćAdjektiwy ma w sewjerosamišćinje dwě zakładnej formje – atributiwnu a predikatiwnu. Atributiwna forma so njedeklinuje: Son lea čeahpes bárdni ‘Wón je wušikny hólc’, Dáppe leat ollu čeahpes bártnit ‘Tu su mnoho wušiknych hólcow’.
Hdyž adjektiw wužiwa so jako predikat, tón so deklinuje po numerusu: Bárdni lea čeahppi ‘Hólc je wušikny’, Bártnit leat čeahpit ‘Hólcy su wušikni’.
Werby
wobdźěłaćSewjerosamiski werb ma tři numerusy, tři wosoby, štyri časy a štyri modusy. Na rozdźěl wot substantiwow a adjektiwow maja werby w sewjerosamišćinje tež formy duala. Kaž pola substantiwow eksistuje tež pola werbow rozeznawanje mjezy runozłóžkowym, njerunozłóžkowym a kontrahowacym typami.
| runozłóžkowy | njerunozłóžkowy | kontrahowacy | |
|---|---|---|---|
| 1. sg. (mun) | boađán | veahkehan | čohkkán |
| 2. sg. (don) | boađát | veahkehat | čohkkát |
| 3. sg. (son) | boahtá | veahkeha | čohkká |
| 1. du. (moai) | bohte | veahkehetne | čohkkájetne |
| 2. du. (doai) | boahtibeahtti | veahkeheahppi | čohkkábeahtti |
| 3. du. (soai) | boahtiba | veahkeheaba | čohkkába |
| 1. pl. (mii) | boahtit | veahkehit | čohkkát |
| 2. pl. (dii) | boahtibehtet | veahkehehpet | čohkkábehtet |
| 3. pl. (sii) | bohtet | veahkehit | čohkkájit |
| ‘přińć’ | ‘pomhać’ | ‘sedźeć’ |
Za negaciju werbow wužiwa so wosebity negacijowy werb. W prezensu sćěhuje negacijowemu werbej forma bjez kóncowki (runozłóžkowe a kontrahowace werby) abo z kóncowku -t (njerunozłóžkowe werby), na př. mun boađán ‘ja přińdu’ : mun in boađe ‘ja njepřińdu’, doai veahkeheahppi ‘wój pomhatej’ : doai eahppi veahket ‘wój njepomhatej’, sii čohkkájit ‘woni sedźa’ : sii eai čohkká ‘woni njesedźa’.
Zestajane formy eksistuja za perfekt a pluskwamperfekt (Mun lean boahtán ‘Ja sym přišoł’), za progresiw (Son lea borramin ‘Wón jě’, posłownje „wón je jědźacy“).
Syntaks
wobdźěłaćNormalny słowoslěd w sewjerosamišćinje je subjekt – werb – objekt, na př. Mun jugan gáfe ‘Ja piju kofej’. W prašacych sadach sćěhuje werbej partikla go, a werb steji na spočatku sady: Jugan go mun gáfe? ‘Piju ja kofej?’.
Słowoskład
wobdźěłaćNajwjetši dźěl słowoskłada sewjerosamišćiny je uralskeho abo finougriskeho pochada. Rěč je tola južo zahe přewzała słowa wot susednych germanskich rěčow, na př. buoidi ‘tuk’ (< germ. *faita), gussa ‘kruwa’ (< sk. *kūz) abo lavkkis ‘tcha’ (< *flauhaz). Nowše požčonki su mj. dr. gáffe ‘kofej’, (k)ruvdnu ‘króna’ abo skuvla ‘šula’.
Sewjerosamišćina je zhromadnje z druhimi rěčemi samiskeje hałuzy w běhu časa přewzała jara mnoho słowow z baltofinskich rěčow. K tym słušeja na př. addit ‘dać’ (fi. antaa), girji ‘kniha’ (fi. kirja), loahppa ‘kónc’ (fi. loppu), haddi ‘płaćizna’ (fi. hinta), šaldi (fi. silta), oahppat ‘wuknyć’ (fi. oppia) abo bánnogáhkku ‘pampuch' (fi. pannukakku, to zaspět z skandinawiskich rěčow).
Nowe požčonki so přiměrjeja samiskej fonetice, na př. parlameanta ‘parlament‘, kultuvra ‘kultura’ abo tradišuvdna ‘tradicija’.
Narěče
wobdźěłaćSewjerosamišćina ma tři hłowny narěče – mórski narěč, Tornioski narěč a finmarkski narěč. Posledni dźěli so do dweju skupinow (zapadna a wuchodna). Najnapadniši rozdźěl mjezy tymaj skupinomaj wobsteji w tym, zo na wuchodźe kajkosć diftongow wotwisuje wot dołhosće slědowaceho konsonanta, na př. geahččat [keæhːtʃɑht] ‘hladać’, ale geahčan [kɪæhtʃɑn] ‘hladam’.
Prawopisy
wobdźěłaćPřitomny prawopis sewjerosamišćiny pochadźa z lěta 1979. Před tym buchu wužiwane rozdźělne systemy w třoch skandinawiskich krajach. Wosebje finougriski rěčespyt wužiwaše hač do započatka 21. lětstotka prawopis, kotryž norwegski slědźer Konrad Nielsen wuwi za swóju wučbnicu samišćiny (Lærebok i lappisk, 1926) a kotryž bu tež wužiwany w jeho wulkim samisko-norwegskim słowniku (Lappisk ordbok, 1932–1962).
Nielsenowy prawopis je stawizniski a pokazuje formy słowow, kiž w dźensnišej rěče bóle njeeksistuja. Za wšědne nałožowanje běše ta ortografija njewužijomna.
Přikład
wobdźěłać| Nielsenowy prawopis | Dźensniši prawopis |
|---|---|
| Go mon vuostâs gærde gullim duom sāne “lik'ko” jâ oǯǯum dâst juoǥâlāǥăn æppĕ-sælvĕs govâ sīlusâm, baggjanii mu sis'tĕ dâl'lanâǥâ hālu oamâstit likko – šâd'dât oasalâǯǯân likkost. Duom sāne skāggjâ, dâm čuoggjâm læi mu mielâst cæl'kĕmæt'tom, muttŏ stuoreb læi æppedkæt'ta dâm sis-doallo. | Go mun vuosttas geardde gullen duon sáni “lihkku” ja ožžon das juogalágán eahpesealvves gova sillosan, badjánii mu siste dallánaga hállu oamastit lihku – šaddat oasálažžan lihkus. Duon sáni skádja, dan čuodjan leai mu mielas cealkemeahttun, muhto stuorit leai eahpitkeahttá dan sisdoallu. |
| ‘Hdyž prěni raz słyšach to słowo „zbožo“ a dostach wot toho někajki njejasny wobraz w swojej duši, nasta wo mni hnydom přeće zbožo wobsedźeć – měć podźěl na zbožo. Wothłós toho słowa, jeho zynk bě po mojim mjenjenju njewuprajny, ale [hišće] wjetši bě bjezdwěla jeho wobsah.’ | |
Stawizny
wobdźěłaćNajstarše dokłady sewjerosamišćiny pochadźa z 1648, hdyž šwedski farar Johannes Jonae Tornaeus přełoži cyrkwinsku přiručku Manuale sueticum ze šwedšćiny do samišćiny (Manuale Lapponicum). Prěni katechizm wuńdźe 1728 w Kopenhagenje (Dokter Marten Lutter Utza Katekismusaz, přełožowar Morten Lund). Tym slědowachu gramatika Knuda Leema (En Lappisk Grammatica Efter den Dialect som bruges af Field-Lapperne udi Porsanger-Fiorden, 1748) a jeho dansko-samiski słownik (En Lappesk Nomenclator efter Den Dialect, som bruges af Fjeld-Lapperne i Porsanger-Fjorden, 1756). 1840 wuńdźe prěni přełožk Noweho Zakonja (Hærramek ja bæstamek Jesus Kristus åđđa testament, přełožowar Nils Vibe Stockfleth), cyła Biblija prěni raz 1895 (přełožowar Jens Andreas Friis). Friisowy słownik sewjerosamišćiny (Ordbog over det Lappiske Sprog, 1887) bě zakładny za wuwiće prawopisa.
1910 wuńdźe prěna samiskorěčna kniha, kotrejež awtor bě Sam – Johan Turi’a Muitalus sámiid birra (‘Rozprawa wo Samach’). Druhe wažne twórbe za počinace samiske pismowstwo běchu Sámi soga lávlla (‘Spěw samiskeho roda’, 1906) wot Isaka Saby, kiž je dźensa samiska narodna hymna, a Pedar Jalvi’a Muohttačalmmit (‘Sněženki’, 1915).
Medije
wobdźěłaćPrěnje sewjerosamiske nowiny běchu Muitalægje (‘Powědar’, 1873–1875), tym slědowa Nuorttanaste (‘Sewjernička’), kiž wuńdzé hač do dźensnišeho. Druhe nowiny běchu Sami Usteb (‘Samiski Přećel’, 1899–1903) a Saǥai Muittalæggje (‘Powědar Powěsćow’, 1905–1911). Dźensa wuńdźa mjez druhim časopis Sápmelaš (‘Sam’, měsacnje) a nowiny Min Áigi (‘Naš Čas’, dwójce w tydźenju) a Ávvir (‘Kedźbnosć’, pjeć razow w tydźenju).
Telewizijne wusyłanja poskićeja NRK Sápmi (Norwegska) za cyły samiskorěčny teritorij. Statny finski radijowy sćelak YLE ma tež sewjerosamiski program (YLE Sámi Radio).
Eksterne wotkazy
wobdźěłać- Giellatekno – Giellatekno: Internetowe słowniki, gramatiki a druhe materiale
- Sámi instituhtta ja Sámi allaskuvla – Samiski Institut a Samiska Wysoka Šula
- NRK Sápmi – Samiski program norwegskeho statneho sćelaka NRK
- YLE Sámi Radio – Samiski program finskeho statneho sćelaka YLE
Žórła
wobdźěłać- Hans-Hermann Bartens: Lehrbuch der saamischen (lappischen) Sprache. Buske, Hamburg 1989, ISBN 3-87118-885-9.
- Mikko Korhonen: Johdatus saamen kielen historiaan. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, Helsinki 1981, ISBN 951-717-248-6.
- Klaus Peter Nickel: Samisk grammatik. Davvi Girji, Kárášjohka 1994, ISBN 82-7374-201-6.
- Aage Solbakk: Sámi čállingiela historjá. Davvi Girji, Kárášjohka 1997, ISBN 82-7374-349-7.
- Aage Solbakk: Sápmelaččat. Davvi Girji, Kárášjohka 1993, ISBN 82-7374-175-3.