Pawoł Šenkar

Pawoł Šenkar (* 1. měrca 1925 w Serbskich Pazlicach, † 12. oktobra 1948 runje tam) bě jedyn z wjednikow młodźiny powójnskeho časa w serbskej Łužicy. Wón bě prěni serbski brigadnik hibanja Serbskeje młodźiny wot 1946 do 1948.

Žiwjenje

Pawoł Šenkar narodźi so jako jedyn z třoch synow žiwnosćerja do hornjoserbsko-katolskeje swójby. Z bratromaj Janom a Benom a sotru Marju kubłaše so w nabožnym a narodnym wědomju wote staršeju kaž tež wosadneho fararja Michała Miča. Po tym, zo Pawoł bě dwurjadownisku šulu w Njebjelčicach wuchodźił, poda so na rjemjesło mulerstwa. Nimo toho pomhaše nanej a maćeri w domjacnosći a nawuči sebi tak wšě ratarske dźěła. Tola Druha swětowa wójna njedaše dołho na so čakać a tak ćehnješe z bratromaj za Němcow do wójny. Z wójnskeje jatby so nawróćiwši dožiwi blisko Torhowa wukónc wójny ze zetkanjom ameriskich a sowjetskich wójskow. Tute doskónčne dobyće nad fašizmom, štož bě zdobom za serbski lud wuswobodźenje ze smjertneho stracha, pohoni jeho do dźěła. 1946 poda so z druhimi Serbami, mjez nimi Jurij Brězan, na brigadowanje do Juhosłowjanskeje. Wottam so wróćiwši załoži prěnju brigadu Serbskeje młodźiny, Serbskopazličansku brigadu, a bu jeje načolnik. Po boku Jurja Brězana skutkowaše 1947 a 1948 jako sekretar Serbskeje młodźiny w župje “Michał Hórnik”. Jeho rozprawy we „Hłosu Młodźiny“ (přiłoha Noweje doby) wo młodźinskim dźěle tuteje župy wotbłyšćuja jeho aktiwnosć. 1947 poda so na chwilu zaso ze serbskej brigadu do Juhosłowjanskeje, na natwar železniskeje čary Šamac–Sarajewo. Serbskopazličanska brigada poda so 16. februara 1948 jako prěnja brigada na twarnišćo Serbskeho domu. 1948 zwoła so Pawoł Šenkar do Centralneho serbskeho wuběrka, po tym zo bě so Serbski zakoń 17. apryla 1948 schwalił. Tak wěnowaše so jako přistajeny Domowiny předewšěm Wojerowskej župje “Handrij Zejler”. Tež 1948 poda so z wukrajnej brigadu „Alojs Andricki“ do Juhosłowjanskeje na twar awtodróhi Běłohród–Zagreb („awtodróha bratrowstwa a jednoty“). Z pioněrskej železnicu přepućowa Pawoł cyły wulki park “Maksiměr” w Zagrebje. Na zjězdźe brigadnikow w awgusće 1948 w Delnim Wujězdźe so hišće wobdźěli. Bórze na to, spočatk oktobra pak nahle na zazymnjenje płucow zemrě.

K jeho wosobinje

Šenkar bě zahorjeny za serbske młodźinske dźěło a rozumješe młodźinu do dźěła pohonjeć – jako dopokaz njech słuži tehdom sylna a žiwa Serbskopazličanska wjesna młodźina, wobstejaca z 25 do 27 młodostnych. Mjez nimi tež jeho štyri lět młódša sotra Marja, jej bě tehdy, 1947, 18 lět. Dopomina so na brigadowanje za serbski dom.

„

Tón je to organizował, tych wjesnych k tomu. To su so přeco něšto [młodostni] namakali, njewěm kelko smy my to byli, 16ćo smy byli [...]. [Pawoł] je tajki był, [zahorjacy]. Potom je wón piskał [...] na ciharmoni- [ce] [...]. Wón njeje na žanu [hudźbnu] šulu chodźił, ale hdyž je wón takle wote mšě přišoł, potom by so wón při kamorje stupił a potom by wón te kěrluše [...] piskał zas – nahaj, to potom młodźinu tež hromadźe dźeržało, tajke něšto.

”

“Spěw a dźěło, to běštej fanal powójnskeje dźěćiny a młodźiny”, Helmut Ledźbor piše – a dale rěka w Serbskich Nowinach 2003 so na Pawoła Šenkarja dopominajo:

„

Nihdy njezabudu, z kajkej žiwjenskej wolu je Pawoł nam dźěćom powójnsku nuzu a prostotu přeswědčiwje znjesć pomhał. Hdyž zahrachmy hody 1945 na žurli w Njebjelčicach Marje Kubašec hodownu hru »Rumpodich jaty«, bě Pawoł w adwenće wjesne holcy zhromadźił, zo bychu dźěćom jednore hrajki zešili, rukajcy spletli. Kak je Pawoł tón jedyn kamjeńtwjerdy »Połčničanski poprjanc« za wšitke dźěći zwjedł, zwosta jeho potajnosć, runje tak kaž hodowny dar, kofejowy hornčk z napisom »Hody 1945«.

”

„

Wón bě wulki Serb hižo w swojich młodych lětach: sekretar Serbskeje młodźiny w Kamjenskej Domowinskej župje. Jako horliwc, jako aktiwist prěnjeje hodźiny je wón organizował historisku prěnju brigadu, kotraž je w februaru 1948 na twarnišću Serbskeho domu w Budyšinje rozpadanki rumować započała. Wón bu prěni brigadnik Serbskeje młodźiny! [...] Pawoł Šenkar [je a wostanje jim] na wěčne přikład.

”

„Při rowje scharakterizowa Jurij Brězan Pawoła Šenkarja jako přikładneho, za česću nježedźaceho dźěłaćerja [...]”, “kotryž dawa přikład wšěm brigadnikam a na kotrehož woni ženje njezabudu.”

Jurij Brězan, kotryž bě wusko z nim hromadu dźěłał, powědaše husto wo anekdoće, kak je sebi Pawoła za prěnju brigadu za akciju „Natwarjamy Serbski dom“ zdobył. Tež w jeho awtobiografiji Mein Stück Zeit wěnuje so Pawołej z jadriwej dopomnjenku na meju 1948:

„

Ein junger Maurer, sehr handfester Chef seiner Brigade, hielt die »Winterschule« – bunt und zufällig, wie sich eben ein Lehrender fand (eine Brigade lernte die halbe Elektrizität auswendig, weil es unter ihnen einen jungen, für sein Fach begeisterten Elektriker gab) – , der Maurer also hielt solche Kopfarbeit wenn nicht eben für schädlich, so doch für höchst unnütz und als Arbeit nicht nachweisbar. Ihn traf ich eines Abends allein an, er riß ein Heft vom Tisch und setzte sich darauf. Es geriet mir dann trotzdem in die Hand. Er hatte sorbische Choräle aufgeschrieben, auswendig, als selbstgefertigtes Diktat, und dieses dann anhand des Gesangsbuches ehrlich zensiert. Er schämte sich nicht seiner vielen groben Fehler – hatte ihn doch die Zweiklassenschule als Analphabeten in seiner Muttersprache entlassen – , er war zornig vor Scham, weil ich ihn beim Lernen ertappt hatte. Vielleicht ein Jahr später stand er einmal kurz vor Mittagnacht vor meiner Tür, triefend vor Nässe – es regnete seit Stunden – und so fröhlich, wie ihn noch keiner gesehen hatte. Unter Rock und Hemd zog er ein Papier hervor, ich müsse es lesen, sofort und ohne Verzögerung, etwa, indem ich ihm aus seinen Sachen hülfte. Er hatte eine kleine Erzählung geschrieben und brauchte auf der Stelle einen, der sich mit ihm freute und mit ihm stolz war. Stolz nicht auf ein bedeutendes Stück Kunst – dafür hielt er seine Erzählung selbst nicht – , sondern darüber, daß er, der ungebildete Dorfjunge und Maurer, Verächter brotloser Künste, sich nun auch ein Stück geistigen Lebens angeeignet hatte. Niemals habe ich mich über einen ersten literarischen Versuch so gefreut wie zu jener mitternächtlichen Stunde. Der junge Maurer, der drei Stunden lang durch kalten, peitschenden Regen gelaufen war, ist für mich die Symbolfigur jener Jugend geworden, die nach dreißig geknechteten die erste über das Bürgerliche Gesetzbuch hinaus freie sorbische Generation war und mit und in der Arbeit schnell lernte, sich in der Freiheit zu bewegen.

”

Ze swojej stajnej wjesołosću, zahoritosću za serbske młodźinske dźěło a ze stajnje wotewrjenym wuchom přeswědči serbsku młodźinu, zo móže swój přichod sama do rukow wzać a pokaza na trěbnosć pomocy ze stron młodźiny. “Pawoł Šenkar je zrozymjał wšěch młodźinskich za to dóstać.” To štož bě fašizm rozbił, chcyše zaso natwarić a sebi přez to lěpše žiwjenje stworić, tak dopominaše so Pawoł Brojer na Pawoła Šenkarja.

Pućrubar pokroka – 1. serbski brigadnik

Z wójnskeje jatby so dom wróćiwši widźeše chudobu a nuzu, kotraž witaše ze wšěch kóncow Łužicy. Wójna bě kónc apryla resp. spočatka meje 1945, w poslednich wójnskich dnjach, tež serbskich wsach pobyła. Kónc wójny bě Pawołej, w narodnym wědomju kubłanym, pak wumoženje a nadźija lěpšeho přichoda serbskeho ludu. Byrnjež so serbska dźěćina na puć do Čěskeje podała, zo by so tam kubłała, zwosta Pawoł we Łužicy a měješe zwostawacych wěsće poboku za natwarjace dźěło. Napjelnjeny z nadźiju a elanom hromadźeše sebi wokoło sebje wjesnu młodźinu, přeswědčeny wo lěpšim přichodźe Serbstwa, kotryž sebi móža jenož sami stworić. Tuž “do dźěła, do dźěła wšo štož strowe stawy ma!”

Tež za dźěćinu bě z přikładom a zwoła sej jich do brigady skupinskeho dorosta (BSD). Ze žortowej žiłku, mohł rjec pryzlemi, budźeše jich kedźbnosć: Tak běše sebi krótko do póstnic hólcy zwołał, jemu wróbliki popadnyć. Za što je Pawoł trjebaše, nochcyše jim přeradźić. Nazajtra běchu póstnicy a Pawoł předstaji žortnu scenu Jejkaceho Handrija. Jako so za sylny poklesk podźakowa, zejmowa Pawoł kłobuk a z kłobuka wulećachu wróbliki. Cyła přepjelnjena žurla so třaseše, hdys a hdyš křiki holcow. Dźěći so smějachu. Za hody 1945 bě Pawoł holcy prosył, zo bychu dźěćom jednore hrajki zešili a rukajcy spletli. Tež Połčničanski poprjanc bě za dźěći wobstarał. Kak bě jón a kofejowy hornčk z nadpismom “Hody 1945” wobstarał, njeje nikomu přeradźił. Su to tute wašnički Pawoła, kotrež přićahowachu dźěćinu a młodźinu do swojeho dźěła.

Za brigadnikow Serbskich Pazlic, kotrež spóznaješ na ćmowej sukni abo cholowach a běłej košli z čerwjenym rubiškom, organizowaše Pawoł zetkanja spěwneho, dźěławeho a wuknjenskeho razu. Tak zetkachu so Serbskopazličanscy husto z Njebjelčanskej brigadu w Hajkach k zhromadnemu spěwanju. Jónu poběchu tež na Butrowej horje. Z konjemi a z wozami su sebi hač k njej dojěli a potom běžachu spěwajo na Butrowu horu. Łušćan Kral a Cyžec Handrij přewodźachu jich na akordeonje. Spěwy bě z nimi do toho zwučował, nic jenož spěwać, ale tež pisać. Młodźina, kotraž njebě w šuli serbski pisać nawukła, wučeše so přez diktowanje serbskich kěrlušow a ludowych spěwow serbski. Pawoł zwubjeraše zmylki ze spisow swojich sobuwuknikow. Sam njebě ani pismika serbski w šuli nawuknył. Zwučowaše husto sam za sebje.

1946 organizowa Pawoł zajězd swojich młodostnych a Njebjelčanskich do delnjołužiskich Bórkow. Za transport bě sebi pola Weclichec nakładne awto z připowěšakom wupožčił. Dojědźewši do Bórkow zetkachu so w hosćencu “Serbski kral” z młodymi Delnjoserbami. Za hornjoserbskich młodostnych bě to prěni króč, zo so z Delnjoserbami a jich wočiwidnej druhej narodnej drastu zeznajomna a nawopak.

Doma na wsy brigadowaše Serbskopazličanska skupina mjezdruhim pola Wojnarjec, Cyžec a Glawšec. Tam krydźechu nowu třěchu abo natwarichu pola Wojnarjec-Mikławškec samo nowy statok.

16.2.1948 poda so w krutej zymje Serbskopazličanska brigada na dźěło na serbski dom. Bě to Jurij Grós, Hinc Klopert, Beno Lipič, Jurij Lebza, Beno Mikławšk, Beno Šwejda, Pawoł Cyž, Róža Glawšec, Lejna Hórnikec, Marja Chěžkec, Hana Lebzec, Marja Nowakec, Hana Šewcec, Monika Cyžec, Pawoł Šenkar a jeho sotra Marja. Pawoł bě młodostnych zahorił za dźěło, a spěwajo při -16°C dojědźechu do něhdźe 22 kilometrow zdaleneho Budyšina. Při sebi mějachu wšitko, štož bě na jedyn tydźeń dźěła trjeba: neple, chlěb, słomu, drjewo, přikryw, atd. Zastarachu so sami. Dwějo z šesnaćoch warichu w kuchini wobjed, dołhož druzy rozpadanki rumowachu. Dźěleše so po staturje: młode kale, połne mocy, ćěrjachu wóz z wotpadankami po Budyšinje, holcy starachu so wo zastaranje a wodźichu kary, wšako běchu tež woni ćežke dźěło wot ratarjenja zwučeni. Nawječor witachu potom přednoški a nowe serbske spěwy.

Na Serbskopazličansku brigadu slědowaše Krakečanska brigada, tež wo to je so Pawoł postarał a naslědne brigady organizowaše a přewodźeše.

Pawoł Šenkar wuznamjeni so w přirunowanju z druhimi nawodami brigadow w tym, zo je so sam ze swojeje wosobiny zajimował za serbsku spisownu rěč, serbske spěwy kaž tež za stawizny Serbow. Spisownu serbšćinu je druhim młodostnym spřistupnił w tym, zo zwučowaše z nimi serbski pisać. Zo by jich kubłał w serbskich ludowych spěwach, chodźeše na chórowe zwučowanja. W fašistiskim času njebě chwile, zo bychu so serbske ludowe spěwy wučili abo so scyła z nimi zeznali. Z Hórnikoweje historije čitaše Pawoł Šenkar swojim, ale tež druhim zajimowanym brigadnikam. Tak přichwatachu tež Budyscy do Serbskich Pazlic. Wón bě woblubowany a witany přednošowar mjez młodźinu, kotraž přez njeho wjele wo Serbach zhoni. “My sebi wažimy, zo je wón był w powójnskich lětach jedyn zahorjeny, přeswědčiły, serbski młody čłowjek, kiž je wšo činił, zo by so serbska rěč, serbska kultura narodnosć potajkim wožiwjała, wona aktiwna była, wón je jeho mocy stajił do našeho nowonatwara, hač je to Koslow był, hač su to dźěła doma byli w pomocy druhim a při serbskim domje”, tak dopomina so Jan Handrik w serbskim rozhłosu na Pawoła Šenkarja. Měješe jeho za symbol a přikład młodźinskeho brigadowanja. Wo symbolu w zwisku z Pawołom Šenkarjom rěči tež Jurij Brězan w jeho narěči na zetkanju serbskich brigadnikow:

“Ale woprawdźite žro wšeho brigadowanja leži w tymle - je to wěrny podawk, ale wěrniši hišće symbol, a to mjeno, to jedne mjeno stoji za sto mjenow: Pawoł Šenkar bě načolnik Serbskopazličanskeje brigady. Sylny hólc a štož wón přimny, to wón dźeržeše. Wón bě nawuknył mulerstwo, ale nawuknył njebě ani jedneho serbskeho pismika pisnyć. Hdyž dźě bě šula była za to, serbskim dźěćom serbske słowo z huby wotbić a nic přiwučić. Jónu hodźinku před brigadnym wječorkom nadeńdźech jeho samlutkeho. Wón so stróži, hrabny zešiwk z blida a sydny so na njón. Na blidźe ležo wosta pobožny wosadnik. Hódnje so dźiwach. Potom so mi poradźi z lesću zešiwk do ruki dóstać. Do njeho bě Pawoł Šenkar zapisał z hłowy kěrluše, je z pomocu wosadnika korigował a [...] sprawne cenzurował a pod jednej pjatku napisnył hněwnje »fuj čert« – a čertej sadźił pak prawu serbsku hóčku na hłow’.”

Jako bě swoje prěnje powědančko napisał, bě so Pawoł podał w meji 1948 na puć do Budyšina k Jurjej Brězanej. “... wón na blaku někoho trjebaše, kotryž by so z nim wjeselił a z nim hordźił. Hordźił nic snadź wulkeho literarneho skutka dla – takle wón sam swoju powědku njeposudźowaše – ale hordźił tohodla, dokelž bě wón, tón njekubłany wjesny hólc a muler, z tym za swoje wzał tež duchowny dźěl žiwjenja. Ženje so přez pospyt pisanja bóle wjeselił njejsym hač tehdy a ženje mi to njeje było bóle zjaw, bóle wonkowny zjaw jedneho nutřkowneho wuwića kaž tehdom.”

"Pawoł Šenkar, wón njebě čłowjek z kotrymž sy so lochko měł, we nim bě kruta wola a hdyž je jónu měł swój zaměr, to je wšo činił, zo by so docpěło. [...] Tón čłowjek je mi strašnje imponował, wón je był woprawdźe wobraz woprawdźiteho wuswobodźeneho młodeho Serba.”

“A hdyž sym pozdźišo za Pawoła Šenkarja, kotryž młody wumrě, napisał baseń, jeničku baseń, kotruž sym hdy za brigadnika pisał, tak sym baseń za Pawoła Šenkarja tež pisał za brigady.”

Jurij Brězan, 14.10.1948: Za Pawołom Šenkarjom 

»Ty njejsy njesmjertne nam zawostajił
 Basnje a spisał wulcy wažne knihe.
 Ty njebě hudźbnik, moleŕ, kotromž wije 
 So wěčny ławrjeńc. – Nihdy njejsy tajił,

 Zo prosty syn sy prostoh serbskoh luda.
 Nic wulki wótčinc, luda sławny wjednik –
 A tola Ty profeta puća z błuda
 Sy mnohim był, a njesł Ty jako posrědnik

 Sy chorhow žiwjenja po serbskim kraju.
 Brigadnik prěni był sy naroda
 A prěni nowoh domu dźěłaćeŕ.

 Přezahe pilnu ruku zlemiła
 Je smjerć. Nět daj ći Bóh swój swjaty měr
 A wěčny wotpočink we swojim raju.«

Wutoru, 12. oktobra 1948, zemrě w starobje 23 lět Pawoł Šenkar. Ze Serbskich Pazlic do Njebjelčic přewodźeše syła Serbskeje młodźiny z Hornjeje a Delnjeje Łužicy Pawoła na wěčny wotpočink. Jako prěnja zmawowaše Serbskopazličan brigadna chorhoj, wjele jej sćěhowachu – symbol dźěłowych brigadow, za kotrež je wón był žiwy. Beno Šołta přednjesy baseń Jurja Brězana a Njebjelčanscy rozžohnowachu Pawoła ze spěwom Ow Božo, smil so nade mnu.

Wuznamjenjenje

Pawoł Šenkar je symbol powójnskeho brigadowanja. Wo tym swědči dźensa hišće kamjentny pomnik, kotryž wita nad zachodom něhdyšeho hosćenca “Bjesada” w Serbskim domje. Pomnik, kotremuž rěkaja “Serbski brigadnik”, z ruki Konrada Zyndy (němsce Sende; *1900, † 1958 we Wojerecach) ma podobu Pawoła Šenkarja. Wón steji za njesebične a njeličomne dźěło serbskich brigadow, bjez kotrychž njebě Serbski dom so natwarić hodźał.

Pioněrske přećelstwo mjez šulerkami a šulerjemi Worklečanskeje šule a Budyskeje SPWŠ “Hermann Matern” nošeše mjeno “Pawoł Šenkar” a jeho z tym česćowaše.

Žórła

• Jurij Młynk: Šenkar, Pawoł. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 532