Wikipedija

Okcitanšćina

romaniska rěč w Francoskej

Okcitanšćina (okcitansce occitan abo lenga d'òc ) je romaniska rěč, kotruž so wot někak 2 milionow ludźi w Okcitanskej rěči, to rěka w južnej třećinje Francoskeje, w Italskej (w dolinach Valadas Occitanas a w kalabriskej gmejnje La Gàrdia), w Katalanskej (Val d'Aran) a w Monaku.

Occitan, Lenga d’òc
okcitanšćina
kraje Francoska, Italska (Valadas Occitanas a La Gàrdia), Katalanska/Španiska (Aran), Monako
rěčnicy 1 939 000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Indoeuropske rěče
Italiske rěče
Romaniske rěče
Okcitanoromaniske
okcitanšćina
družina pisma łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč Katalanska (w praksy wosebje we Val d'Aran wužiwana)/Španiska
rěčne kody
ISO 639-1:

oc

ISO 639-2:

oci

wikipedija
Emblem wikipedije Wopytaj wikipediju oc.wikipedia.org!
Wobdźěłać
p • d • w

Okcitanšćina dźěli so do wjace narěčow, najwuznamniše su lengadokska narěč (lo lengadocian), prowensalska narěč (lo provençal abo lo provençau) a gaskonska narěč (lo gascon). Okcitanšćina je jara bliska katalanšćinje.



Mjeno rěče

wobdźěłać

Dźensa nałožujetej so za okcitanšćinu jenož dwě mjenje, mjenujcy occitan (husćišo wužiwane) a lenga d'òc. Tutej mjenje pojawištej so kónc 13. lětstotka, wonej stej wotwodźenej wot słowa òc (okcitansce haj), kotrež pak je wot łaćonskeho hoc wotwodźene. W srjedźowěku rozeznawachu so lenga d'òc abo okcitanšćina, lenga de si abo italšćina a lenga d'oïl abo francošćina (oïl je archaiska forma dźensnišeho francoskeho oui).

 
Okcitanska: okcitanski rěčny teritorij.

W zańdźenosći, wosebje pak we 18.-20. lětstotkach, wužiwaše so za okcitanšćinu tež mjeno prowensalšćina, někak wot lěta 1960 tuto słowo jenož prowensalsku narěč woznamjeni. Okcitanšćinu mjenowachu tež lemosinšćina (w 13. lětstotku) a gaskonšćina (w 16.-18. lětstotkach). Dźensa wužiwatej so tutej mjenje jenož za wodpowědowacej narěči okcitanšćiny.

W srjedźowěku židowscy wobydlerjo Okcitanskeje wučiwachu wosebitu rěč, kiž bě so z okcitanšćiny wuwiła. Tuta rěč rěka šuadit (שואדית) abo tež "židowska prowensalšćina", najstarše teksty w njej napisane pochadźeja z 11. lětstotka. Posledni znaty rěčnik šuadit běše francoski spisowaćel Armand Lunel (1892-1977).

Stawizny a status okcitanšćiny

wobdźěłać

Okcitanšćina wuwi so z ludoweje łaćonšćiny, kotruž běchu do wonych kónčin romske wójska w lětach 118-52 př. Chr. n. přinjesli. Proces romanizacije wjace lětstotkow traješe, Prowensalska a delni Lengadoc buštej zromanizowanej hižo w 1. lětstotku po Chr. n., někotre hórske kraje přiswojichu sej romanisku rěč hakle we 8. abo 9. lětstotku po Chrystusu. Dźěl baskiskeho rěčneho teritorija do dźensnišeho zromanizowany njebu.

 
Okcitanski budźićel Frederic Mistral, kiž bě w lěće 1904 za swoju basnisku twórbu Nobelowe myto dóstał

Prěnje okcitanizmy namakamy we łaćonsce pisanych dokumentach z 9. lětstotka, prěnje ryzy okcitanske teksty pochadźeja z kónca 10. lětstotka. W srjedźowěku ocitanšćina jako dwórska rěč a tež rěč wědomostnikow a wuměłcow měješe jara wysoki prestiž. We wukraju prestiž okcitanšćiny zwyšowaše twórba a skutkowanje troubadourow (okcitansce trobadors) w 12. a 13. lětstotkomaj. Jich rěč bě tež wulki italski basnik Dante Alighieri w něšto wjeršach sławneje Božeje komedije wužił: "Tan m'abellis vostre cortes deman, / qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. / Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; / consiros vei la passada folor, / e vei jausen lo joi qu'esper, denan. / Ara vos prec, per aquella valor / que vos guida al som de l'escalina, / sovenha vos a temps de ma dolor!" (Dante, La divina Commedia, Purgatorio XXVI, 140-147).

Okcitansce prědowachu tež duchowni tak mjenowaneje katharskeje cyrkwje, kotruž romska katolska cyrkej za kecarsku sektu měješe. W lěće 1208 rozsudźi so bamž Innocenc III. přećiwo katharam křižerjow posłać. Sćěhowaše dołha wójna, kotraž za wuslědk měješe, zo w połójcy 13. lětstotka okcitanske teritorije Francoska wobknježi. Kónc 15. lětstotka (w sewjernych kónčinach mjenowanych Creissent hižo w 13. lětstotku) započa so w Okcitanskej francošćina jako rěč politiskeje a kulturneje elity rozšěrować. To bě započatk diglosije w Okcitanskej. W 16. lětstotku buštej tu jenož francošćina a italšćina jako hamtskej rěči připóznatej. W kraju Bearn pak wužiwaše so okcitanšćina w oficialnych dokumentach hač do časa Francoskeje rewolucije. Njedźiwajo na politisku situaciju wjetšina wobydlerjow dale okcitansce rěčeše, wosebje ludoweje woršty, ale těž wyše klasy tutu rěč zdźěla nałožowachu. Okcitanska literatura dale kćěješe.

Wurěkowanje okcitanšćiny

wobdźěłać

Wokale

wobdźěłać
  • a:
    • -a-, a- a à wurěkuje so [a].
    • -a na kóncu słowa, njeakcentowane wurěkuje so [ɔ].
    • á na kóncu słowa wurěkuje so [ɔ].
  • e:
    • e abo é wurěkuje so [e].
    • è wurěkuje so [ɛ].
  • i abo í wurěkuje so [i] abo [j].
  • o
    • o abo ó wurěkuje so [u] abo [w].
    • ò wurěkuje so [ɔ].
  • u wurěkuje so [y] abo [ɥ] w semiwokalnej poziciji, jelizo po wokalu njesćěhuje, [w].

Konsonanty

wobdźěłać
  • b: [b]/[β]
  • c: [k]. [s] před "e" a "i". Dwójne cc wurěkuje so [ts].
  • ch: [tʃ]
  • ç: [s]
  • d: [d]/[ð]
  • f: [f]
  • g: [g]/[ɣ] před "a", "o", "u". [dʒ] před "e" a "i". Na kóncu słowa wurěkuje so [k], w někotrych słowach pak [tʃ]. gu před "e" a "i" je [g]/[ɣ].
  • h: něme, w gaskonskej narěči [h].
  • j: [dʒ], [dz]
  • k: [k]
  • l: [l]. Dwójne ll wurěkuje so [ll].
  • lh: [ʎ] , na kóncu słowa [l].
  • m: [m], na kóncu słowa [n]. Dwójne mm wurěkuje so [mm].
  • n: [n]. Na kóncu słowa je něme. [m] před "p", "b" i "m". [ŋ] před c/qu a g/gu. [ɱ] před "f". nd a nt wurěkujetej so [n].
  • nh: [ɲ]. Na kóncu słowa [n].
  • p: [p]
  • qu: [k] před "e" a "i", hewak [kw].
  • r: [r] a [ɾ]. Na kóncu słowa je zwjetša něme. rn a rm wurěkujetej so [ɾ].
  • s: [s]. [z] mjez wokalemi. ss wurěkuje so [s].
  • t: [t]. tg/tj wurěkuje so [tʃ]. tl je [ll]. tn je [nn]. tm je [mm]. tz je [ts].
  • v: [b]/[β], w sewjernej a wuchodnej okcitanšćinje [v].
  • w: [w], [b]/[β]
  • x: [ts], [s] před konsonantom.
  • y: [i]/[j]
  • z: [z], [s] na kóncu słowa.


Zarys gramatiki okcitanšćiny

wobdźěłać

Na sćěhowacych linkach podamy krótki, jara jednory zarys gramatiki načasneje okcitanšćiny na zakładźe lengadokskeje narěče.[1]


Substantiw (wěcownik)

wobdźěłać

Kaž we wjetšinje romaniskich rěčow (z wuwzaćom rumunšćiny a jej bliskich balkanskich romaniskich rěčow), ma tež okcitanski substantiw dwaj genusaj (maskulinum a femininum) a dwaj numerusaj (singular a plural). Plural substantiwow twori so z pomocu kóncowki –s, na př. paire – paires.

Před substantiwom zwjetša artikl steji, pak definitny, pak indefinitny.

Definitny artikl ma tute formy:

  • maskulinum
    • singular: lo, na př. lo paire
    • plural: los, na př. los paires
  • femininum
    • singular: la, na př. la maire
    • plural: las, na př. las maires

W singularje před wokalemi definitny artikl so eliduje: l’amic (m.), l’amiga (f.).

Indefinitny artikl ma sćěhowace formy:

  • maskulinum
    • singular: un, na př. un paire
    • plural: uns/unes (Indefinitny artikl wužiwa so w plurale jenož zrědka.)
  • femininum
    • singular: una, na př. una maire
    • plural: unas

Na rozdźěl wot srjedźowěkeje okcitanšćiny načasna rěč njeznaje kategoriju pada, wona jenož prepozicije (předłóžki) wužiwa: lo paire, del (= de + lo) paire, al (= a + lo) paire, pel (= per + lo) paire; w plurale pak los paires, dels (= de + los) paires, als (= a + los) paires, pels (= per + los) paires.


Adjektiw (kajkostnik)

wobdźěłać

ma tež wosebite formy za maskulinum/femininum a za singular/plural:

  • maskulinum
    • singular: escur
    • plural: escurs
  • femininum
    • singular: escura
    • plural: escuras

Stopnjowanje adjektiwow:

  • Pozitiw: escur
  • Komparatiw: mai escur
  • Superlatiw: lo mai escur

(Feminimum: escura, mai escura, la mai escura; plural: maskulinum: escurs, mai escurs, los mai escurs, femininum: escuras, mai escuras, las mai escuras)


Pronomen (naměstnik)

wobdźěłać
  • Personalne pronomeny (wosobowe naměstniki)

ieu (ja)

tu (ty)

el, ela (wón, wona)

nosautres m., nosautras f. (my)

vosautres m., vosautras f. (wy)

eles, elas (woni, wone)


Personalny pronomen jako subjekt a objekt
Subjekt Direktny objekt Indirektny objekt
ieu me (m’) me, a ieu
tu te (t’) te, a tu
el m. lo (l’) li, a el
ela la (l’) li, a ela
el n. o li, a el
(refleksiwne) se se, a el
nosautres, -as nos nos, a nosautres, -as
vosautres, -as vos vos, a vosautres, -as
eles los li/lor, a eles
elas las li/lor, a elas
(reflexiwne) se se, a se



  • Posesiwne pronomeny (přiswojowace naměstniki)
    • njeakcentowane
  • Singular

mon, ma (mój, moja)

ton, ta (twój, twoja)

son, sa (jeho, jeje)

nòstre, nòstra (naš, naša)

vòstre, vòstra (waš, waša)

lor (jich)


  • Plural

mos, mas (moji, moje)

tos, tas (twoji, twoje)

sos, sas (jeho, jeje)

nòstres, nòstras (naši, naše)

vòstres, vòstras (waši, waše)

lors (jich)


Přikłady: mon paire, ma filha, tos amics, vòstras amigas.

    • akcentowane
  • Singular

mieu; mieuna, miá (mój, moja)

tieu; tieuna, tiá (twój, twoja)

sieu; sieuna, siá (jeho, jeje)

nòstre, nòstra (naš, naša)

vòstre, vòstra (waš, waša)

lor (jich)


  • Plural

mieus; mieunas, miás (moji, moje)

tieus; tieunas, tiás (twoji, twoje)

sieus; sieunas, siás (jeho, jeje)

nòstres, nòstras (naši, naše)

vòstres, vòstras (waši, waše)

lors (jich)


Přikłady: Lo mieu fraire. (Mój bratr.) Gojat mieu! (Mój hólče!) Aquò’s mieu. (To je moje.)


  • Demonstratiwne pronomeny (pokazowace naměstniki)
    • bliska wěc abo wosoba


  • maskulinum
    • singular: aiceste/aqueste
    • plural: aicestes/aquestes
  • femininum
    • singular: aicesta/aquesta
    • plural: aicestas/aquestas
  • neutrum
    • singular/plural: eiçò/aiçò


    • daloka wěc abo wosoba


  • maskulinum
    • singular: aquel
    • plural: aqueles
  • femininum
    • singular: aquela
    • plural: aquelas
  • neutrum
    • singular/plural: aquò (aco)/ailò



Numeral (ličbnik)

wobdźěłać
Kardinalne numerale (zakładne ličbniki)
1 un, una 11 onze 21 vint-e-un
2 dos, doas 12 dotze 30 trenta
3 tres 13 tretze 40 quaranta
4 quatre 14 catòrze 50 cinquanta
5 cinc 15 quinze 60 seissanta
6 sièis 16 setze 70 setanta
7 sèt 17 dètz-e-sèt 80 quatre-vints, ochanta, ueitanta
8 uèch, uèit 18 dètz-e-uèch 90 nonanta
9 nòu 19 dètz-e-nòu 100 cent
10 dètz 20 vint 1000 mila, mil


  • Ordinalne numerale (rjadowe ličbniki)

1. primièr, primièra

2. segond, a

3. tèrç, a (tresen, a)

4. quart, a (quatren, a)

5. quint, a (cinquen, a)

6. seisen, a

7. seten, a

8. ochen, a (oiten, a)

9. noven, a

10. desen, a

11. onzen, a

12. dotzen, a

13. tretzen, a

14. catòrzen, a

15. quinzen, a

16. setzen, a

17. dètz-e-seten, a

18. dètz-e-ochen, a (dètz-e-oiten, a)

19. dètz-e-noven, a

20. vinten, a

100. centen, a

1000. milen, a

Werb (słowjeso)

wobdźěłać

Okcitanske werby dźěla so do třoch konjugacijow, werby 1. konjugacije maja w infinitiwje kóncowku –ar, werby 2. konjugacije kóncowku –ir a werby 3. konjugacije kóncowku –re, -er abo –e. Okcitanski werb ma štyri modusy (indikatiw, imperatiw, kondicional a konjunktiw) a wósom tempusow (prezens, passé composé/zestajeny preteritum, imperfekt, pluskwamperfekt, passé simple/jednory perfekt, passé antérieur, futur a futur antérieur).

Negacija twori so z pomocu pas: Parli pas occitan. (Njerěču okcitansce.)


Konjugacija werba cantar - indikatiw
prezens passé composé imperfekt pluskwamperfekt
canti ai cantat cantavi aviá(i) cantat
cantas as cantat cantaves aviás cantat
canta a cantat cantava aviá cantat
cantam avèm cantat cantàvem aviàm cantat
cantatz avètz cantat cantàvetz aviàtz cantat
cantan an cantat cantavan avián cantat
passé simple passé antérieur futur futur antérieur
cantèri aguèri cantat cantarai aurai cantat
cantères aguères cantat cantaràs auràs cantat
cantèt aguèt cantat cantarà aurà cantat
cantèrem aguèrem cantat cantarem aurem cantat
cantèretz aguèretz cantat cantaretz auretz cantat
cantèron aguèron cantat cantaràn auràn cantat


Konjugacija werba cantar - imperatiw
afirmatiwny canta, cantem, cantatz
negatiwny cantes pas, cantem pas, cantetz pas


Konjugacija werba cantar - kondicional
prezens preteritum
cantariá(i) auriá(i) cantat
cantariás auriás cantat
cantariá auriá cantat
cantariàm auriàm cantat
cantariàtz auriàtz cantat
cantarián aurián cantat


Konjugacija werba cantar - konjunktiw
prezens perfekt imperfekt pluskwamperfekt
cante aja cantat cantèssi aguèssi cantat
cantes ajas cantat cantèsses aguèsses cantat
cante aja cantat cantèsse aguèsse cantat
cantem ajam cantat cantèssem aguèssem cantat
cantetz avjatz cantat cantèssetz aguèssetz cantat
canten ajan cantat cantèsson aguèsson cantat


Particip werba cantar
prezens preteritum werbalny adjektiw
cantant cantat, cantada, cantats, cantadas cantador, cantadoira


Infinitiw werba cantar
prezens preteritum
cantar aver cantat


Kaž druhe romaniske rěče tež okcitanšćina ma wjele njeregularnych werbow. Njeregularne su napřikład werby aver (měć), èstre/èsser (być), far/faire (činić) a dr.


Přirunanje konjugacijow w někotrych romaniskich rěčach a we łaćonšćinje (indikatiw prezensa werba cantar)
okcitanšćina katalanšćina španišćina francošćina łaćonšćina
canti canto canto je chante canto
cantas cantes cantas tu chantes cantas
canta canta canta il (elle) chante cantat
cantam cantem cantamos nous chantons cantamus
cantatz canteu cantáis vous chantez cantatis
cantan canten cantan ils (elles) chantent cantant

Kodifikacija a prawopis

wobdźěłać

(Dalše wobdźěłanje sćěhuje!)


Okcitanske narěče

wobdźěłać

Rěčespytnik Pierre Bec (okcitansce Pèire Bèc) dźěli ocitanske narěče takle:[2]


Samsny wědomostnik pak hišće nadnarěčne (supradialektalne) dźělenje okcitanskich narěčow namjetuje:[3]


Wot prowensalskeje narěče bě so šuaditšćina wotdźěliła.


 
Okcitanske narěče


PŘIRUNANJE SAMSNEHO TEKSTA W NĚKOTRYCH OKCITANSKICH NARĚČACH[4]


Lengadokska narěč

Un òme aviá pas que dos dròlles. Lo plus jove diguèt a son paire: “Es ora pèr ièu de me governar sol e d’aver d’argent; me cal poder partir e véser de païs. Despartissètz lo vòstre ben e donatz-me çò que devi aver.” – “O mon filh”, diguèt lo paire, “coma voldràs tu, “siás un marrit e seràs castigat.” Apuèi dubriguèt una tireta, despartiguèt lo sieu ben e ne faguèt doas parts.


Prowensalska narěč

Un òme aviá rèn que dos fius. Lo plus joine diguèt a son paire: “Es tèmps que fuga mon mèstre e qu’aga de sòus; fau que posca me’n anar e que vega de païs. Partatjatz vostre bèn e donatz-me çò que deve aver.” – “O mon fiu”, faguèt lo paire, “coma voudràs; siás un marrit e seràs punit.” E puèi dubriguèt un tirador, partatgèt son bèn e ne faguèt doas parts.


Gaskonska narěč

Un òme n’avèva pas que dus hilhs. Lo mès joen digoc a son pair: “Qu’ei temps que sia mon mèste e qu’aja argent; que cau que posca me’n anar e que veja païs. Partatjatz vòste ben e balhatz-me çò que devi aver.” – “Que òc, mon hilh”, digoc lo pair, “coma volhas; qu’és un maishant e que seràs punit.” Lavetz draubiscoc un tirador, que partatgèc son ben e que’n hascoc duas porcions.

Žórła

wobdźěłać
  1. ↑ Gaston Bazalgues, L'occitan lèu-lèu e plan, Éditions - Disques OMNIVOX, Paris 1977
  2. ↑ Pierre BEC, Manuel pratique d’occitan moderne, coll. Connaissance des langues, Paris, Picard 1973
  3. ↑ Pierre BEC, Manuel pratique d’occitan moderne, coll. Connaissance des langues, Paris, Picard 1973
  4. ↑ Pierre Bec, La Langue occitane, Que sais-je?, 1059, Paris, PUF 1973

Wotkazy

wobdźěłać

Telewiza w okcitanšćinje online

  • Calandreta-TV wusyłanje za okcitanskich šulerjow
  • Diari de Barcelona powěsće w aranskej okcitanšćinje z Barcelony
  • TV FRANCE 3 regionalne wusyłanje francoskeje telewizy w lengadokskej okcitanšćinje, powěsće a aktuality (archiw)
  • Òc tele wusyła wot 18.30 do 22.30 (najlěpje Internet Explorer nałožować)

Rozhłós w okcitanšćinje


Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije