Šuaditšćina
Šuaditšćina (šuadit, שואדית, druhdy tež Shuadit, Chouhadite, Chouhadit, Chouadite, Chouadit abo Shuhadit pisane) běše romaniska rěč, kotruž wosebje w srjedźowěku židowscy wobydlerjo Okcitanskeje wužiwachu. Kaž ladino (lengua djudeo-espanyola) słušeše wona k židowskim rěčam, kotrež běchu so z romaniskich rěčow křesćanskeje wokoliny wuwili. Zakład šuaditšćiny bě potajkim okcitanski. Mjeno šuadit bu wotwodźene z hebrejskeho słowa jehudit (יהודית), to rěka židowska (rěč). Okcitanscy Židźa mjenujcy j kaž š wurjekowachu, h pak woni docyła njewurjekowachu. We francoskich tekstach je šuaditšćina znata tež jako "židowska prowensalšćina" (Judæo-Provençal), Judéo-Comtadin abo Hébraïco-Comtadin.
| kraje | Okcitanska/Francoska | |
| rěčnicy | mortwa rěč (posledni znaty rěčnik w lěće 1977 wumrě) | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Indoeuropske rěče
| |
| družina pisma | hebrejski alfabet | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
oc | |
| ISO 639-2: |
oci | |
| ISO 639-3 (SIL): |
sdt | |
Šuaditske teksty wobdźěłać
Šuaditske teksty dźěla so do nabožinskich a swětnych. Nabožinske teksty wužiwachu wjele hebrejskich, aramejskich, grjekskich, łaćonskich a starofrancoskich słowow, rěč swětnych tekstow pak běše bliska městnej prowensalskej narěči. K nabožinskim tekstam słuša poem wo kralownje Ester ze 14. lětstotka, kotryž bě Crescas de Caylar napisał. Ze samsneho lětstotka pochadźa modlitwowa kniha (sidur) za žonow, kotraž je zajimawa nic jenož za rěčespytnikow, ale tež za religionistow, kiž so z judaizmom zaběraja. Tuta kniha mjenujcy wobsahuje žohnowanje, w kotrymž žona dźakuje so Bohu, zo wón ju jako žónsku stwori. (Hewak ortodoksny Žid kóždy dźeń dźakuje so Bohu, zo wón jeho jako muskeho stwori, dokelž muž ma wjace nadobnych nabožinskich nadawkow hač žona.) Najstarše swětne teksty pochadźeja ze 16. lětstotka. K nim słuša komedija Harcanot et Barcanot a tež komiski poem Lou sermoun di Jusiou (Židowa přisaha), tón pak bě najskerje křesćanski awtor napisał, dokelž tekst židowsku rěč wusměšuje.
Wosebitosće wurjekowanja šuaditšćiny wobdźěłać
Štož wurjekowanje okcitanskich słowow nastupa, wurjekowachu rěčnicy šuaditšćiny /ʎ/ kaž /j/. Dale woni konsonanty /ʒ/, /ʃ/, /dʒ/ a /tʃ/ kaž /ʃ/ wurjekowachu. Tohodla prowensalske słowa plus (wjace), filho (dźowka) a juge (sudnik) klinčachu w šuaditšćinje pjüs, fejo a šüše. We słowach hebrejskeho pochada pismiki samech (ס), śin (ש), cade (צ) a taw (ת) čitachu so kaž fe (פ), pismik chet (ח) čitaše so kaž reš (ר). Hebrejske słowa cura (wobraz, podoba), chochma (mudrosć), emet (prawda), mesila (dróha), śechel (rozum) wurjekowachu so potajkim fura, rorma, emef, mefila, fechel.
Dóńt rěčnikow šuaditšćiny wobdźěłać
W lěće 1498 buchu Židźa z južneje Francoskeje wućěrjeni, woprawdźe pak dyrbjachu domiznu hakle w lěće 1501 wopušćić. Wjele rěčnikow šuaditšćiny rozpjeršichu so do sewjerneje Italskeje (Genoa) a do němskich krajow. Židźa smědźachu zwostać jenož w prowensalskim kraju Comtat Venaicin (francosce Comtat-Venaissin) we wokolinje Avignona, kotryž bamž kontrolowaše. Tam woni dale šuaditsce rěčachu. Hdyž francoska rewolucija da Židam prawo, hdźežkuli we Francoskej so zasydlić, započa ličba rěčnikow šuaditšćiny spěšnje woteběrać.
Šuaditšćina dospołnje so zhubi w čase holocausta. Powšitkownje so měni, zo posledni rěčnik šuaditšćiny bě francoski spisowaćel Armand Lunel (1892–1977), kiž we swojich knihach wo žiwjenju Židow w Prowensalskej swojeje młodosće pisaše. Zda so wšak, zo po Druhej swětowej wójnje znajmjeńša dwě dalšej wosobje šuaditsce móžeštej: knjeni Blanche Mossé, kotraž w synagozy w měsće Carpentras dźěłaše, a knjeni Amado (rodźena Nasquet). Wot jeje syna Pierra Amada pak Haim Vidal Sephiha, profesor na uniwersiće Sorbonne, hódnotne informacije zhoni.
Literatura wobdźěłać
- Banitt, M. 1963. Une langue fantôme: le judéo-français. Revue de linguistique romane 27: 245-294.
- Blondheim, D. S. 1928. Notes étymologiques et lexicographiques. Mélanges de linguistique et de littérature offerts à M. Alfred Jeanroy par ses élèves et ses amis. Paris: Champion. 71-80.
- Iancu, D. et Iancu, C., Les juifs du Midi, une histoire millénaire, éd. A. Barthélemy, Avignon, 1995.
- Pansier, P. 1925. Une comédie en argot hébraïco-provençal de la fin du XVIIIe siècle. Revue des études juives 81: 113-145.
Eksterne wotkazy wobdźěłać
- SZAJKOWSKI, Zosa; WEINREICH, Max, Dos loshn fun di Yidn in di arbe ḳehiles̀ fun Ḳomṭa-Ṿenesen, zarys šuaditšćiny nałožowaneje w štyrjoch gmejnach Okcitanskeje (w jidišćinje, z jendźelskim rezumej)