Wikipedija:Rěčny kućik/Hodowne štomy
|
Rěčne wobchadźenje z dawkami ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Ze słownistwa moderneje domjacnosće |
Hodowne štomy
wobdźěłać
Wo hodownym štomje w tej podobje, kaž sej jón rjenje wupyšeny k hodam do jstwy stajamy, sym před lětami hižo pisał. Serbja maja za njón wšelake pomjenowanja: hodowny štom a delnjoserbsce godowny bom, hornjoserbsce předewšěm božodźěsćowy štom a delnjoserbsce w dialektach často kryz(d)bom, w Kulowskich stronach skónčnje tež lóšt a w Slepjanskej narěči lětko. Tule wšak dźe wo družiny štomow, kotrež słuža jako hodowne štomy.
Su to wězo wšo jehlinowcy abo jehlinowe štomy, kotrež swoju jehlinu nazymu njepušćeja – hewak njebychu móhli swoju funkciju spjelnić. Najznaćiši z nich a hač do njedawna zwjetša za hodowny zaměr wužiwany je šmrěk (Fichte), delnjoserbsce škrjok. Z hornjoserbskich dialektow znajemy nimo šmrěka dalše zwukowe warianty tohole słowa: šmrjok, šmrjók, šmrók. Forma šmrjók wustupuje tež w našej staršej literaturje: Tak čitamy na přikład w powědančku Jana Radyserba-Wjele „Nadpad pola Bukec“ z lěta 1852 wo přihotach na bitwu mjez Prusami a Rakušanami, zo „dwaj rakuskaj wyškaj ze šmrjókow stupištaj“, zo móhłoj „sebi na wjerchu hory stejo wokolnu krajinu wojersce wobhladać“. Stare serbske słowo šmrěk a podobnje jewi so tež we wjesnych mjenach: Na zapad wot Kamjenca njedaloko Kinsporka leži něhdy serbska wosadna wjes, kotraž němsce rěka Schmorkau; jeje mjeno je prawdźepodobnje wutworjene wot našeho pomjenowanja jehlinoweho štoma.
Dźensa so zaso wjele ludźi rozsudźa za jědlu jako hodowny štom, a to za poddružinu z němskim mjenom Nordmannstanne, pomjenowanu po finskim přirodospytniku Nordmannu, kotraž drje so pola nas specielnje za tutón zaměr plahuje. Serbsce měła to być nordmannowa jědla. Jědla, delnjoserbsce jedła, wšak hewak w našich stronach lědma hišće rosće. Před lětstotkami je wona we Łužicy husćišo wustupowała; to nam přeradźeja wjesne mjena kaž na přikład Jědlica, w dialekće Jělca, němsce Jiedlitz, njedaloko Wotrowa, štož je wězo twórba wot serbskeho pomjenowanja štoma jědla. Něšto kilometrow dale na zapad pola Halštrowa leži Jědlow, němsce Gödlau – tež tute mjeno ma samsny rěčny pochad.
Słowo jědla wšak w dźensnišej hornjoserbšćinje njepomjenuje jenož ród jehlinowcow – w biologiskej terminologiji je to Abies – ale w basniskej rěči božodźěsćowy štomik powšitkownje, štomik kóždeježkuli družiny. Je to jědla abo hišće bóle poetisce jědlenka. Jako přikład njech nam słuži rjana baseń Ćišinskeho „Hodowna jědla“, w kotrejž jandźel zawjeseli Bože dźěćo w žłobjatku ze swěćatej jědlenku. Tam rěka: „A z njebjes přilećachu hwěžki, na jědlenku so sydachu, a swětłosć linychu do chěžki...“ Móžemy citować tež z dźensnišeje lyriki. W basni Maksymiliana M. Nawki „Boža nóc“ čitamy w druhej štučce: „hdyž złote swěčki jědlu pyša, a lubosć dušu wohrěwa..., da boža nóc nas wozboža.“
Třeći mjez ludźimi woblubowany hodowny štom je chójna – tež to po serbskorěčnej stronce bjezdwěla zajimawy štom. Chójna wón rěka w hornjoserbskej spisownej rěči, delnjoserbsce pak chójca abo w dialektach tež chejca a chyjca. Mamy po cyłej Łužicy potajkim pomjenowanje wot samsneho stareho korjenja, w sufiksu wšak so mjenowane warianty rozeznawaja. Chójca a podobnje njepraji so jenož w Delnjej Łužicy, ale znajemy ju tež z hornjoserbskich dialektow, mjez druhim z wokoliny Delnjeho Wujězda, Chrjebje a Wochoz. A namakamy ju tež w hornjoserbskej staršej literaturje. Handrij Zejler často wužiwa formu chójca město chójna, tak na přikład we fabuli „Pawkaj“, kotraž so takle započina: „Dwaj pawkaj měještaj w lěsu na chójcy swoje wobydlenje.“ Zejlerjowu rěčnu wosebitosć mamy sej zawěsće wujasnić z tym, zo je naš basnik wjele lětdźesatkow w regionje holanskich narěčow, we Łazu, skutkował a žiwy był.
Přirunujo serbšćinu z druhimi słowjanskimi rěčemi zwěsćamy, zo znaja chójnu a chójcu w našim specielnym woznamje, potajkim jako pomjenowanje štoma, kiž němsce rěka Kiefer, jenož Serbja. Druzy Słowjenjo mjenuja jón zwjetša sosna a podobnje. Tele słowo my wjace njeznajemy, ale naši prjedownicy – znajmjeńša w dźělach staroserbskeho teritorija – su je dyrbjeli znać, štož pokazuja městnostne mjena. Na juh Berlina leži městačko Zossen, to je jasna twórba wot substantiwa sosna. Kónčiny wokoło Zossena słušachu do staroserbskeho teritorija. Štož dźensniše serbske pomjenowanje chójna nastupa, mamy je wězo tež dokładźene we wjesnych mjenach. Mjez Lubinom a Čornobohom ležitej wjesce Chójnica a Chójnička, němsce Großkunitz a Kleinkunitz; tutej mjenje stej starej wotwodźence wot serbskeho pomjenowanja štoma.
Rozšěrjeny jehlinowy štom je skónčnje tež škowronč abo larik, němsce Lärche. Ale, kaž wěmy, wón swoju jehlinu nazymu pušća, tuž je jako hodowny štom diskwalifikowany. Wón nas dźensa nima zajimować, hačkuliž tež wón wšelake rěčnje zajimawe aspekty poskića. Smy so wobmjezowali na tajke jehlinowcy, kotrež nam dohodowne a hodowne wjeselo w našich stwach wobradźeja.
Dr. Helmut Jenč – prěnjotnje wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 21. decembra 2012
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Rěčne wobchadźenje z dawkami ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ Ze słownistwa moderneje domjacnosće |