Walizišćina
Walizišćina (tež kymrišćina[1], walizisce Cymraeg abo y Gymraeg) je keltiska rěč, kotraž so we Waliziskej, w Jendźelskej při hranicy z Waliziskej a w enklawach po cyłym swěće rěči. Walizišćina je dźensa najbóle wužiwana keltiska rěč na swěće a rěči so wot wokoło 750 tysac ludźi.
kraje | Waliziska (Zjednoćene kralestwo), dolina Chubuta (Argentinska) | |
rěčnicy | wjace hač 750.000:
Waliziska 611.000, Jendźelska 133.000, dolina Chubuta 25.000, Kanada 3.160, USA 2.655, Nowoseelandska 1.155, Awstralska 1.060 | |
znamjenja a klasifikacija | ||
---|---|---|
klasifikacija | ||
družina pisma | łaćonski alfabet | |
oficielny status | ||
hamtska rěč | Waliziska | |
rěčne kody | ||
ISO 639-1: |
cy | |
ISO 639-2: |
wel | |
ISO 639-3 (SIL): |
cym | |
karta | ||
wikipedija | ||
Byrnjež wuznam walizišćiny wot něšto lětdźesatkow woteběrał, je so w lěće 1993 jeje oficielne wozrodźenje stało, hdyž ju Britiski parlament na samsnu runinu z jendźelšćinu za wužiwanje w běžnym zjawnym žiwjenju staji.
Na rozdźěl wot bretonšćiny je walizišćina hišće jara witalna, dokelž bu přeco hišće wot wjele dźěći jako maćeršćinu nawuknjena a so wot wšěch towaršnostnych worštow rěka. Wuhlady, rěč wobchować, su tohodla relatiwnje dobre, dokelž zo walizišćina hišće nad zwisowacym rěčnym teritorijom disponuje; w někotrych krajnych dźělach, wosebje w sewjerje, staja waliziskorěčnicy tež dźensa hišće wjetšinu, z podźělom wot hač do 70 %. Za čas poslednich dźesać lět je procentualny podźěl rěčnikow konstantnje wostaja, mjeztym zo do toho pomału, ale njepřestawajcy wotewza; absolutna ličba rěčnikow je so samo zaso zwyšiła. Wot załoženja swójskeho waliziskeho parlamenta, National Assembly for Wales / Cynulliad Cenedlaethol Cymru, buchu naprawy k spěchowanju walizišćiny hišće intensiwniše. Nimo toho je walizišćina hordosć a identitu wuskutkowacy element wjele Walizičanow, samo jeli ju sam wjace njewobknježa.
Po ludličenju wot lěta 2001 rěči wokoło 21 % Walizičanow rěč. Wobmjezowane znajomosće walizišćiny (na př. jenož čitanske znajomosće) maja něhdźe 8 % wobydlerstwa. Zo su wuhlady na wobchowanje rěče přiwšěm dobre, zwisuje předewšěm z tym, zo koncentruje so jendźelšćina w měšćanskich regionach Waliziskeje, mjeztym zo su nakrajne regiony, hdźež poměrnje mało ludźi bydli, často hišće přewažnje waliziskorěčne.
Wurjekowanje
wobdźěłaćWaliziski alfabet wobsahuje slědowace pismiki:
a b c ch d dd e f ff g ng h i j l ll m n o p ph r rh s t th u w y
ch, dd, ff, ng, ll, ph, rh und th liča so jako swójske pismiki a wobjednawaja so tež při zrjadowanju w słownikach jako tajke.
k, q, v, x a z njewustupuja we waliziskich słowach; j jewi so jeničce w jendźelskich požčonkach.
- a: a (krótki abo dołhi).
- ae: něhdźe kaž němske ei.
- b: b.
- c: k.
- ch: kaž němski ch w Buch (ženje kaž w ich).
- d: d.
- dd: spěwny th kaž w jendźelskim this.
- e: e, ä (krótki abo dołhi).
- f: kaž w w němčinje.
- ff: kaž f w němčinje.
- g: g.
- ng: nimale přeco kaž ng w Ding, jenož wuwzaćnje kaž w Bingo.
- ngh: ng ze słyšomnym h.
- h: h.
- i: kaž i (krótki abo dołhi) resp. před wokalemi kaž němske j.
- j: kaž jendźelske j.
- l: l.
- ll: njespěwny frikatiwny l. (nastanje, jeli so l a h runočasnje wurjekujetej; wot rěčnikow jendźelšćiny so často jako thl abo khl wurjekuje.)
- m: m.
- mh: mh ze slědowacym h.
- n: n.
- nh: n ze slědowacym h.
- o: o (krótki abo dołhi).
- oe: něhdźe kaž němski eu.
- p: p.
- ph: kaž f w němčinje.
- r: sylnje jazykowy spěwny r kaž w španišćinje.
- rh: sylnje jazykowy njespěwny r z runočasnje wurjekowanym, jasnje słyšomnym h.
- s: njespěwny s.
- si: š.
- t: t.
- th: njespěwny th kaž w jendźelskim thing.
- u: W južnej Waliziskej kaž i; w sewjernym Waliziskej mjenje abo bóle kaž y w němskim Pyramide (krótki abo dołhi; = IPA [
i]). - w: kaž němski u (krótki abo dołhi) resp. před wokalemi kaž jendźelski w.
- wy: pak kaž ui pak kaž jendźelski wi w wit abo kaž (britisko-)jendźelski wer w follower.
- y: (1) W jednozłóžkowych słowach a w poslednjej złóžce wot wjacezłóžkowych słowow kaž waliziski u (hlej horjeka). (2) Hewak kaž njepřizwučny němski e w bitte. – Cymry = „Walizičenjo“ (plural) so praji něhdźe kaž kömri.
Wokale móžeja krótke abo dołhe być:
- krótke su
- wšě njepřizwučne wokale ale tež
- přizwučne wokale před konsonantowymi skupami (ch, dd, ff, th su pak kóždy króć jednotliwe konsonanty!) a před p, t, c, m, ng; nimo toho jeli buchu z grawisom markěrowane (à, è atd.).
- dołhe su přizwučne wokale před b, ch, d, dd, f, ff, g, s, th, jednorym n, jednorym r; nimo toho jeli buchu z cirkumfleksom markěrowane (â, ê atd.).
Přizwukowanje leži, wot mało wuwzaćow wothladane, na druhej poslednjej złóžce: brénin = „kral“, brenhínes = „kralowka“, breninésau = „kralowki“. Jedne mało wuwzaćow je Cymráeg = „waliziski“.
Nota
wobdźěłać- ↑ Němsko-hornjoserbski słownik noweje leksiki, ISBN 978-3-7420-2012-3, strona 93 při hesle "Kymrisch"
Literatura
wobdźěłać- Britta Schulze-Thulin: Walisisch – Wort für Wort, 192 stronow, Reise Know-How Verlag, ISBN 3-89416-571-5