Geografiska šěrokosć

Geografiska šěrokosć (prjedy stopjeń šěrokosće), φ abo B (łaćonsce latitudo, jendźelsce latitude, mjezynarodnje skrótšena přez lat. abo LAT) je sewjerna abo južna zdalenosć dypka zemskeho powjercha wot ekwatora, podata w kutowej měrje, tuž w stopnju. Šěrokosć móže hódnoty wot 0° (na ekwatorje) hač ±90° (na čopomaj) nabyć. Město předznamješka (tradicionelnje +sewjer, −juh) je tež N resp. S dowoleny.

Napohlad kule.
Ekwator (módry) dźěli kulu do dweju połojcow a křižuje dołhostniki (žołte) pod 90°. Wšě přećehnjene linije tutoho wobraza su wulke kruhi. Smužkowane linije su šěrokostniki.

Kut, kotryž so za geografisku šěrokosć wužiwa, njeměri so w zemskim srjedźišću, ale wotpowěduje kutej mjez (idealizowanym) lotowym směrom a ekwatorowej runinu zemje.

Městna ze samsnej šěrokosću leža na jednym šěrokostniku, tež šěrokostny paralel abo paralelny kruh mjenowany.
Za identifikaciju dypka na zemskim powjerchu – za postajenje jeho geografiskeho połoženja – je přidatnje k šěrokosći podawanje jeho geografiskeje dołhosće (prjedy stopjeń dołhosće) trěbne. Definicija geografiskeje šěrokosće dźe na Klawdiusa Ptolemeusa wróćo.

Poddźělenje

Geografiska šěrokosć podawa so seksagezimalnje w stopnjach, mjeńšinach a sekundach, při čimž jedna mjeńšina 60 sekundam a jedyn stopjeń 60 mjeńšinam wotpowěduje (kaž w časowych podaćach). Při decimalnych stopnjach, mjeńšinach a sekundach so městna za komu podawaja.

Su rozdźělne metody zwobraznjenja, na př.:

Stopnje, mjeńšiny, sekundy: 66° 43′ 12″
Stopnje, mjeńšiny, decimalne sekundy: 66° 43′ 12,0″
Stopnje, decimalne mjeńšiny: 66° 43,20′
Decimalne stopnje: 66,7200°

Łukowa mjeńšina wotpowěduje podłu ekwatora a podłu meridianow čarje jedneje mórskeje mile resp. 1.852 metrow, mjeztym zo čara łukoweje mjeńšiny na šěrokostnikach φ (na sewjer abo na juh wot ekwatora) je wo faktor cos φ mjeńša. Wotstawk mjez šěrokostnikami wšak je přeco wok. 111 km. Ale wotstawk na čopomaj (111,694 km/°) je přez wopłonjenje zemje snadnje wjetši hač na ekwatorje (110,574 km/°), dokelž křiwizna na tutym puću wo wok. 1 % přiběra.

Faluje-li podaće °N abo °S, da steja pozitiwne hódnoty za sewjernu šěrokosć a negatiwne za južnu šěrokosć.

Při podawanju městnych koordinatow dyrbi so šěrokosć přeco jako prěnja podać, potom hakle dołhosć: „B před L, kaž w alfabeće“. Swoju přičinu ma tuta konwencija w stawiznach: šěrokosć da so hižo lětstotki do dołhosće dosć eksaktnje postajić.

Koordinatowe přikłady

Mnichow (Marienplatz): 48° 8′ 13,94″ sewjerneje šěrokosće, 11° 34′ 31,98″ wuchodneje dołhosće
Santa Cruz County (Kaliforniska): wok. 37° sewjerneje šěrokosće, 122° zapadneje dołhosće

Zwěsćenje geografiskeje šěrokosće

Šěrokosć da so cyle jednorje z najwyšeho słónčneho stawa (připołdniša šěrokosć) abo z wysokosće kulminowacych hwězdow postajić.

Na sewjernej połkuli zemje podawa wysokosć relatiwnje swětłeho polarneje hwězdy (Polaris) nad wobzorom dosć dokładnje šěrinu: Na ekwatorje pokazuje so polarna hwězda na wobzoru, na sewjernym čopje steji nimale padorunje na njebju. Woprawdźe je Polaris nic cyle 1° wot njebjeskeho čopa zdaleny; zmylk, kotryž přez to nastawa, je zemskeje rotacije dla dwójce wob dźeń 0°, dwójce wok. 0,75° a da so přez jednore formle abo wobličenje přerězka pomjeńšić.

Hižo namórnicy pózdnjeho 15. lětstotka zamóžechu šěrokosć za nawigaciju wužiwać. Wobličenje geografiskeje dołhosće wšak je bóle komplikowane było a je sej dokładnu koplowansku nawigaciju abo měrjenje distancow měsačk-hwězda wužadowało. Wot kónca 18. lětstotka stawa so z dokładnym časom chronometrow, wot srjedź 20. lětstotka z pomocu wšelakich metodow wužiwajo elektromagnetiskich žołmow terestriskich sćelakow, wot 1990tych lět z GPS-přijimakami satelitow.

Geodetiska, elipsoidiska, astronomiska a geocentriska šěrokosć

Elipsoidiska abo geodetiska šěrokosć: wotpowěduje, hdyž so rotaciski elipsoid jako zemski model wužiwa, kutej mjez ekwatorowej runinu a elipsoidowej normalu. Tuta wersija geografiskeje šěrokosće wužiwa so w krajměrjenstwje a kartografiji.
Astronomiska šěrokosć: woznamjenja w geodeziji kut mjez woprawdźitym lotowym směrom a ekwatorowej runinu. Diferenca k elipsodiskej šěrokosći je komponenta lotoweho wotchilenja (druha je diferenca mjez astronomiskej dołhosću a elipsoidiskej dołhosću).
Geocentriska šěrokosć: je směr k zemskemu srjedźišću. Lotowy směr a elipsoidowa normala njeběžitej – nimo na ekwatorje a na čopomaj – přez zemske srjedźišćo. Geocentriska šěrokosć rozeznawa so wot geografiskeje šěrokosće wo hač k 0,2°.

Při perfektnym stabilnym (wopłonjenym) rotaciskim elipsoidźe (žane hory resp. doły, konstantna hustosć) by elipsoidiska šěrokosć astronomiskej šěrokosći wotpowědowała. Nimo toho by geocentriska šěrokosć za kóžde městno po ličbje najbliže ekwatora (t.r. najmjeńša hódnota) była.

Wliw na klimu

Dokelž přerězne słónčne dopromjenjenje na dypk zemskeho powjercha wot jeho geografiskeje šěrokosće wotwisuje, postaja tuta bytostnje lokalnu klimu a móže definiciji (geografiskich) klimowych conow słužić: Tropy leža mjez wobrotnikomaj (23° 26′) a polarske kónčiny wyše polarneju kruhow (66° 34′), mjez nimi subtropy a měrne pasma.

Klima tež wot dalšich faktorow wotwisuje; tak su na př. europske městna sewjeroatlantiskeho pruda dla zwjetša jasnje ćopliše hač aziske a sewjeroameriske městna jenakeje geografiskeje šěrokosće.

Geografiska šěrokosć ma wosebje wliw na wětřikowe wuměnjenja. W prjedawšich časach, hdyž so łódźe hišće najčasćišo płachćachu, běchu te za łódźnistwo jara wažne. Z toho časa su so hišće pomjenowanja kaž kalmy abo Roaring Forties wobchowali, kotrež wětrikowe wuměnjenja wotpowědowacym šěrokosćam přirjaduja.

Stopjeń šěrokosće

48. šěrokostnik jako dłóžbowy mozaik, Freiburg/Br., 2010

Wuraz stopjeń šěrokosće wužiwa so w rozdźělnym woznamje. Z jedneje strony je z tym geografiska šěrokosć sama měnjena a z druheje strony šěrokostnik, na kotrymž wšě městna jenakeje geografiskeje šěrokosće leža; specielnje su druhdy jenož tajke šěrokostniki měnjene, kotrychž geografiska šěrokosć w stopnjach je cyłoličbna.

Přibližne wobličenje dołhosće šěrokostnika, potajkim jeho wobjima, budź z přikładom 48. šěrokostnika, kotryž Freiburg im Breisgau prěkuje, wotwodźene: Po zjednorjenym měnjenju, zemja by kula była, nic k čopomaj wopłonjena, a zemski radius by 6.400 km był, je radius šěrokostnika, jeho wotstawk k zemskej wósce (ta jako linija wot jednoho čopa přez srjedźizny zemje k druhemu čopej), za 48 stopnjow

r=6\,400\ km\cdot \cos 48^{\circ }

tuž něhdźe 4.280 km. Wobjim tutoho kruha abo „dołhosć 48. šěrokostnika“ je

U=2\cdot \pi \cdot r

tuž něhdźe 27.000 km.

Hlej tež

Eksterne wotkazy

Commons: Latitudes – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow