Lotowe wotchilenje je nuhel mjez lotowym směrom a elipsoidowej normalu w krajměrjenskim dypku. Móže w europskich wysokich horinach něhdźe 0,01° (30–50″) docpěć, w płoninje mjenje, a wotpowěduje chilenju geoida k rotaciskemu elipsoidej krajměrjenja.

Tež hdyž lotowe wotchilenje je nul, njepokazuje lotowy směr (realizuje so na př. přez swobodny wisacy šnórowy lot) k srjedźišću zemje, ale wopłonjenja zemje dla (centrifugalna móc zemskeje rotacije!) hač k 0,2° nimo.

Druhdy rěči so tež w twarstwje wo lotowym wotchilenju – hdyž twarjenje abo fasada z lota přińdźe.

Definicija lotoweho wotchilenja

wobdźěłać

Po słowniku federacije Fédération Internationale des Géomètres je lotowe wotchilenje nuhel mjez lotowym směrom w dypku a normalu na rotaciskim elipsoidźe přirjadowanej tutomu dypkej přez projekciju.

Rěči so wo astrogeodetiskim lotowym wotchilenju, hdyž so postajenje lotoweho směra z metodami geodetiskeje astronomije přewjedźe a nastawa při transformaciji mjez lokalnymi koordinatowymi systemami. Porno tomu bazuje grawimetriske lotowe wotchilenje na postajenju lotoweho směra přez měrjenja ćežitosće a wobličuje so přez rozrisanje geodetiskeho problema nakromneje hódnoty.

Lotowe wotchilenja wotwisuje wot elipsoidiskich koordinatow a z tym wot parametrow poćahoweho abo referencneho elipsoida a wot jeho połoženja napřećo zemi. Jedna-li so při poćahowym elipsoidźe wo geocentrisce (w ćežišću zemje) ležacy a runočasnje srjedźny zemski elipsoid, rěči so wo absolutnych lotowych wotchilenjach, hewak wo relatiwnych lotowych wotchilenjach.

Wulkosć lotowych wotchilenjow

wobdźěłać

Kotru wulkosć lotowe wotchilenje móže docpěć, wotwisuje wot wjacorych faktorow:

  1. wot topografije – wot wysokosće a njerunosće terena. W Alpach móža jednotliwe horinske rjećazy lokalne wotwjedźenja lotoweho směra hač na wšě 60 łukowych sekundow (něhdźe 0,015°) zawinować
  2. wot geologije – wot podzemskeho přeběha kamjentnych worštow. Hdźež je horicontalne połoženje je mócnje mylene – kaž na př. w molasowych žłobinach abo w Šwicarskej Ivreaskej conje – su samo regionalne wotwjedźenja přez 60 móžno
  3. wot połoženja referencneho elipsoida krajměrjenstwa – hlej tež geodetiski datum.

Mjeztym zo we wysokich horinach Europy srjedźne lotowe wotchilenja wostawaja pod 0,5′ = 30″ (maksimalne hódnoty móža na wšě 60″ docpěć), su w Andach a Himalaji nimale dwójce tak wysoke hódnoty móžno.

Dźiwajo na dokładnosć modernych rozměrjenjow wuskutkuje so lotowe wotchilenje w nimale kóždym projekće resp. rozměrjenskej syći, hdyžkuli wizury (linije widźenja) wo wjace hač por stopnjow wot horicontalneje wotchileja. Efekty dyrbja so tohodla zwjetša ličensce redukować, štož je předmjet astrogeodezije a wyšeje geodezije.
W pahórčinje docpěwaja tute efekty na měrjenja něšto łukowych sekundow resp. něšto centimetrow na kilometer, w horach dźesaćore z toho. Zo so na př. prjedawše tunlowe twary najebać relatiwnje dokładnje hromadźe hodźachu, zaleži na přibližnej symetriji najwjace horinskich rjećazow.

Prěnje měrjenja lotoweho wotchilenja su so wokoło 1800 po teoretiskich přeslědźenjach wot Carla Friedricha Gaußa w běhu Hannoverskeho krajměrjenja přewjedli, a to w kónčinach Smolinow, hdźež Gauß a jeho asistenća najwjetše efekty wočakowachu. Wokoło 1970 je TU Hannover tu pod W.Torge modernu astrogeodetisku „testowu syć Zapadne Smoliny“ etablěrowała.
Podobne přemyslenja a astrogeodetiske měrjenja běchu wokoło 1820 přez slědźerjej Jean-Baptiste Biot a F.Carlini při Mont Cenis pola Bordeaux. Wokoło 1930 buchu měrjenja z standardnej metodu geodezije a najwažnišim zakładom za požadane astrogeodetiske syćowe wurunanje, dokelž dokładnosć wuměrjenskich syćow tehdyšim potrjebam njewotpowědaše. Mjez 1970 a 2000 docpě slědźenje k temam lotowe wotchilenje, geoid a geodetiska grawimetrija wjeršk, a to z naraz štyrjoch aktualnych potrjebow:

  1. absolutneje potrjeby po wuměrjenskich syćach z dokładnosćemi lěpšimi jako 1:1 milion (mm na km)
  2. přiběraceho twarjenja nadróžnych tunlow přez Alpy a druhe horiny, hdźež lotowe wotchilenje druhdy něšto decimetrow n kilometer wučinja
  3. žadanje za t.mj. centimetrowym geoidom (tute zapřijeće je prěni raz Torge wutworił, hlej deleka), dokelž hižo w lěće 1980 bě rozšěrjowanje cm-dokładneje satelitoweje lokalizacije (GPS, GLONASS, SLR) a kosmiskeje interferometrije (VLBI) wotwidźeć
  4. potrjeby na potencialnoteoretiskich přepytowanjach zemskeje skory, za kotrež lotowe wotchilenje móže lěpše geologiske worštowe chilenja dodać hač zwučena grawimetrija – hlej na př. dźensniši němski wulkoprojekt „Sedimentowa žłobina“, Gerstbachowe (TU Wien) a Pappowe přepytowanja we Wienskej žłobinje, von Gurtner (Ivrea-ćěleso w Južnej Šwicarskej) a wobšěrneho planowanja TESLA-projekta za linearny 30-km-pospěšak pola Hamburga.

Přez wšelake wulkoprojekty w Srjedźnej Europje (předewšěm Němska, Awstriska, Šwicarska kaž tež Słowjenska a Słowakska), w Južnej Europje (Chorwatska, Grjekska, Turkowska) a w Južnej Americe (předewšěm Argentinska) je so geoid wot 20–50 cm dokładnosće w němskim rěčnym rumje na 2–5 cm, druhdźe na 5–10 cm, polěpšił. W Němskej steji z lotowych wotchilenjow zwěsćeny „astrogeoid“ w konkurency ke „grawimetriskemu geoidej“, mjeztym zo horinske kraje kaž Awstriska, Šwicarska, Słowakska a Grjekska astrogeoid preferuja. W tutych krajach steji wot něhdźe 1990 husta syć tysacow dypkow lotoweho wotchilenja a stow Laplaceowych dypkow k dispoziciji (dypkowe wotstawki mjez 7–10 a 50 km), na cyłym swěće je něšto dźesać tysacow wuměrjenskich dypkow, hdźež je so na zemskim powjerchu dokładny lotowy směr měrił.

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije