Zestajenkowe rostliny

Zestajenkowe rostliny
	Běła margerita (Leucanthemum vulgare)
systematika
Domena	Eukaryoty
Swět	Rostlinstwo
	Eudikotyledony; Jadrowe eudikotyledony
	Asteridy; Euasteridy II
rjad:	(Asterales)
swójba:	Zestajenkowe rostliny
	wědomostne mjeno
	Asteraceae
	Martynov
	Wikipedija:Projekt za botaniku

Zestajenkowe rostliny (Asteraceae, ale tež Compositae) su najwjetša swójba znutřka krytosymjenjakow (Magnoliopsida). Druhej serbskej mjenje stej zestajenka^[1] a košowy kwětač^[1].

Wužiwanje

Jednotliwe družiny swójby Asteraceae a wosebite jich kulturowane formy so na wšelakorym wašnju wužiwaja. Tu je njedospołne lisćina z kóždym rostlinskim dźělom, kotryž so přewažnje wužiwa. ^[2], ^[3]:

Jako solotej abo zeleninu:

Změrniwka^[4] (Cichorium intybus var. foliosum): łopjeno
Endiwijowy^[5] solotej (Cichorium endivia): łopjeno
Cardy oder Gemüse-Artischocke (Cynara cardunculus): kwětnistwo
Artišoka^[6] (Cynara scolymus): kwětnistwo
Topinambur^[7]^[8] abo dulkata słónčnica^[7]^[8] (Helianthus tuberosus): bobla
Hłójčkata solotej^[9] (Lactuca sativa convar. sativa): łopjeno
Zatkańca^[10], čorny korjeń (Scorzonera hispanica): korjeń
Mexikanische Tarragon (Tagetes lucida)
Mlóč^[11] (Taraxacum officinale): korjeń , łopjeno
de:Haferwurzel (Tragopon porrifolium): korjeń

Jako hojensku a korjeninsku rostlinu:

Arnika (Arnica montana): łopjeno
Połon^[12] (Artemisia absinthicum): łopjeno
Bože drěwčko^[13], drěwčk (Artemisia abrotanum): łopjeno
Estragon^[14] (Artemisia dracunculus): łopjeno
Balica^[15] , swjateho Janowy pask (Artemisia vulgaris): kćenje
Smjerdnička^[16], smjertna róža, wobch. brune wóčko, křiwe symjo (Calendula officinalis): kćenje
de:Bitterdistel (Cnicus benedictus): łopjeno
Purpurowa wočica^[17] (Echinacea purpurea)
Womanowe zelo^[18] (Inula helenium): korjeń
Hojace kamilki^[19], kamilka, babjace zelo (Matricaria chamomilla, Syn.:Matricaria recutita): kćenje

K zhotowjenju rostlinskich wolijow:

de:Ramtillkraut (Guizotia abyssinica)
Swětlica^[20] (Carthamus tinctorius): kćenje, symjo
Słónčnica^[21]^[22], słónčna róža (Helianthus annuus), symjo

Dalše:

de:Stevia rebaudiana
Wšědna změrniwka (Cichorium intybus): korjeń
Barbjerski serpik^[23] (Serratula tinctoria): łopjeno
de:Dalmatinische Insektenblume (Tanacetum cinerariifolium, Syn.: Pyrethrum cinerariifolium, Chrysanthemum cinerariifolium): kćenje
de:Persische Insektenblume (Chrysanthemum coccineum, Syn.: Pyrethrum roseum): kćenje

Pyšne rostliny:

Wulke mnohosć na družinach a jich sortow so jako pyšne rostliny we wšěch dźělach swěta wužiwaja. Wone so do parkow a zahrodow plahuja abo słuža jako rězne a suche kćenja.

Słónčnica (Helianthus annuus), Asteroideae

Kostrjanc (Centaurea cyanus), Carduoideae

Murna łočica (Mycelis muralis), rjenje so hodźa widźeć pjeć krónowych kónčki žołtych, cygomorfnych jazykowych kćenjow a dwudźělne pěsty pěstkow, Cichorioideae

Chuquiraga oppositifolia, Barnadesioideae

Trixis californica, Mutisioideae

Pertya scandens, Pertyoideae

Systematika

Swójba Asteraceae wobsahuje něhdźe 1.600 hač 1.700 rodow z něhdźe 24.000 družinow.

Kóžda fylogenetiska analyza swójby Asteraceae pokazowaše, zo wona monofyletiska je (na př. Small 1919, Bremer 1987, Jansen and Palmer 1987, Hansen 1991, Michaels et al.1993, Lundberg & Bremer 2003).

Po nowych fylogenetiskich spóznaćach buchu nětko dwanaće podswójbow zawjedowane, kotrež cyłkownje něhdźe 43 tribusow wobsahuja.^[24] Za přisłušace rody hlej jednotliwe podswójby a tribusy:

Asteroideae Lindl.: Wona je z něhdźe 65 % družinow wjetša podswójba. Z 20 tribusami, 1.135 rodami a 16.200 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenjom. Nimo rołowych kćenjow eksistuja často na kromje kwětnistwa jazykowe kćenja. Jazykowe kćenja maja tři krónowe kónčki.
- Tribus Anthemideae Cass.
- Tribus Astereae Cass.
- Tribus Athroismeae Panero
- Tribus Bahieae B.G.Baldwin
- Tribus Calenduleae Cass.
- Tribus Chaenactideae B.G.Baldwin
- Tribus Coreopsideae Lindl.
- Tribus Eupatorieae Cass.
- Tribus Feddeeae Pruski, P.Herrera, Anderb. & Franc.-Ort.
- Tribus Gnaphalieae (Cass.) Lecoq. & Juillet
- Tribus Helenieae Lindl.
- Tribus Heliantheae Cass.
- Tribus Inuleae Cass.
- Tribus Madieae Jeps.
- Tribus Millerieae Lindl.
- Tribus Neurolaeneae Rydb.
- Tribus Perityleae B.G.Baldwin
- Tribus Polymnieae (H.Rob.) Panero
- Tribus Senecioneae Cass.
- Tribus Tageteae Cass.
Barnadesioideae (D.Don) Bremer & Jansen: To je bazalna skupina swójby a sotrowska skupina k wšěm druhim Asteraceae a wobsahuje něhdźe 1 % družinow. Z jeničkim tribusom:
- Barnadesieae: Z dźewjeć rodami a 94 zwjetša wodrjewjacymi družinami. Z rozšěrjenjom jenož w južnej Americe, wosebite w Andach. Krónowe rołka je dwuhubkata (hubka abo jazyk) (hubka/jazyk so ze štyrjoch krónowych łopješkow, druhe z krónoweho łopješka twori.). To je najbóle prěnjotna skupina w swójbje.
  - Arnaldoa Cabrera
  - Barnadesia Mutis ex L. f.
  - Chuquiraga Juss. (Syn.: Johannia Willd.)
  - Dasyphyllum Kunth (Syn.: Flotovia Spreng.)
  - Doniophyton Wedd.
  - Duseniella K.Schum.
  - Fulcaldea Poir.
  - Huarpea Cabrera
  - Schlechtendalia Less. (Syn.: Chamissomneia Kuntze)
Carduoideae Sweet: Z třomi tribusami, 83 rodami a wjace hač 2.700 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenom, při čimž najwjetše družiny su na sewjernej połkuli. Eksistuja jenož rołkowe kćenja.
- Tribus Cardueae Cass.
- Tribus Dicomeae Panero & V.A.Funk
- Tribus Oldenburgieae S.Ortiz
- Tribus Tarchonantheae Kostel.
Cichorioideae Chev.: Z něhdźe 35 % družinow. Z něhdźe sydom tribusami, 224 rodami a 3.600 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenjom. Kwětnistwa wobsteja jenož z jazykowych kćenjow. Jazyk so z pjeć krónowych kónčkow twori.
- Tribus Arctotideae Cass.
- Tribus Cichorieae Lam. & DC.
- Tribus Eremothamneae H.Rob. & Brettell
- Tribus Liabeae (Cass. ex Dum.) Rydb.
- Tribus Moquinieae H.Rob.
- Tribus Platycarpheae V.A.Funk & H.Rob.
- Tribus Vernonieae Cass.
Corymbioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
- Corymbieae: Z jenož jednym rodom a sydom družinami, w južnej Africe.
Gochnatioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
- Gochnatieae: Ze štyrjomi do pjeć rodami a 90 družinami. Papus wobsteji ze seršćikow.
  - Cnicothamnus Griseb.
  - Cyclolepis Gillies ex D.Don
  - Gochnatia Kunth (Syn.: Pentaphorus D.Don)
  - Leucomeris D.Don
  - Richterago Kuntze
Gymnarrhenoideae Panero & V.A.Funk: Z jeničkim tribusom:
- Gymnarrheneae: Z jenož jednym rodom:
  - Gymnarrhena a jednym hač šěsć družinami, z rozšěrjenjom wot sewjerneje Afriki hač do Bliskeho Wuchoda.
Hecastocleioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
- Hecastocleideae: Z jenož jednym rodom (monogenerisckim taksonom):
  - Hecastocleis: Z jenož jednej družinu, w juhozapadnych USA:
    - Hecastocleis shockleyi A.Gray: kćenjowy košik wobsahuje jenož jedne kćenje a papus wobsteji ze šupizkow.
Mutisioideae Lindl.: Ze 44 rodami a 630 družinami, předewšěm w južnej Americe, ale tež w Africe, Aziji a Awstraliji. Krónowa rołka je dwuhubkata (hubka abo jazyk) (hubka/jazyk so z dweju, druhe z třoch krónowych łopješkow twori.)
- Tribus Mutisieae Cass.
- Tribus Onoserideae (Bentham) Panero & V.A.Funk
- Tribus Nassauvieae Cass.
Pertyoideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
- Pertyeae: Z pjeć do šěsć rodami a 70 družinami wot Afghanistana hač do wuchodneje Azije. Krónowa rołka je hłuboka, njejenak dźělena.
Stifftioideae Panero: Z jeničkim tribusom:
- Tribus Stifftieae D.Don: Z něhdźe dźesać rodami a 40 družinami w Andach a w sewjerowuchodnej južnej Americe.
  - Achnopogon Maguire et al.
  - Dinoseris Griseb.
  - Duidaea S.F.Blake
  - Eurydochus Maguire & Wurdack
  - Glossarion Maguire & Wurdack (Syn.: Guaicaia Maguire)
  - Gongylolepis R.H.Schomb. (Syn.: Cardonaea Aristeg. et al.)
  - Hyaloseris Griseb.
  - Neblinaea Maguire & Wurdack
  - Quelchia N.E.Br.
  - Salcedoa Jiménez Rodr. & Katinas
  - Stifftia J.C.Mikan
Wunderlichioideae Panero & Funk: Z dwěmaj tribusomaj a něhdźe wósom rodami a 24 družinami w wuchodnej južnej Americe a juhozapadnej Chinje.
- Tribus Hyalideae Panero: Z něhdźe třomi rodami:
  - Hyalis D.Don ex Hook. & Arn.
  - Ianthopappus Rogue & D.J.N.Hind
  - Nouelia Franch.
- Tribus Wunderlichieae Panero & V.A.Funk: Z něhdźe štyrjomi rodami:
  - Chimantaea Maguire et al.
  - Stenopadus S.F.Blake
  - Stomatochaeta (S.F.Blake) Maguire & Wurdack
  - Wunderlichia Riedel ex Benth. & Hook. f.