Tokpisinšćina

oficialna rěč Papuwa-Noweje Gineje

Tokpisinšćina (swójske mjeno Tok Pisin) je kreolska rěč w Papuwa-Nowej Gineji. Wot lěta 1975 wona je jedna z třoch narodnych rěčow w Papuwa-Nowej Gineji. Dwě dalšej stej jendźelšćina a hirimotuwa rěč.

Tok Pisin
Tokpisinšćina
kraje Papuwa-Nowa Gineja
rěčnicy 120.000 maćernorěčnikow, něhdźe 3-4 miliony druhorěčnikow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija Kreolska rěč
bazuje na jendźelšćinje
Tokpisinšćina
družina pisma łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč Papuwa-Nowa Gineja
rěčne kody
ISO 639-2:

tpi

ISO 639-3 (SIL):

tpi

wikipedija
Přikład
Wótčenaš
Papa bilong mipela
yu stap long heven.
Mekim nem bilong yu i kamap bikpela.
Mekim kingdom bilong yu i kam.
Strongim mipela long bihainim laik bilong yu long graun,
olsem ol i bihainim long heven.
Givim mipela kaikai inap long tude.
Pogivim rong bilong mipela,
olsem mipela i pogivim ol arapela i mekim rong long mipela.
Sambai long mipela long taim bilong traim.
Na rausim olgeta samting nogut long mipela.
Amen.
Wobdźěłać
p  d  w

Nimo toho je druhim kreolskim rěčam podobna, kaž na př. Bislamje na Vanuatu, Pijinje na Salomonach a Torres Creole na Torres Strait (Awstralska), kotrež su z melaneziskeho pidźina nastali.

Mjeno rěče

wobdźěłać

Słowo Tok-Pisin pochadźa wot tok a pisin. Při tym tok pochadźa z jendźelskeho talk, woznamjenjace "rozmołwa", ale tež "słowo", zdźělenka" a "rěč". Pisin woznamjenja "pidźin" a originalnje pochadźa wot jendźelskeho business. Na rozdźěl wot sugestije mjena Tok-Pisin njeje pidźin, ale kreolska rěč.

Prjedy rěč měješe druhe mjena, a to Melanesiski Pidźin (jendźelsce Melanesian Pidgin), Neo-Melanesišćina (jendźelsce Neo-Melanesian), Pidźinowa jendźelšćina (jendźelsce Pidgin English) a 'Tok Boi'. Ale nětko 'Tok Pisin' je akceptowane mjeno rěče.

Oficialnosć a přiwuzne rěče

wobdźěłać

Wona je jedna z oficialnych rěčow Papuwa-Noweje Gineje, z jendźelšćinu a hirimotuwej rěču), a najčasćišo rěčana rěč w městnje. Wužiwaja ju w medijach a knježenju Papuwa-Noweje Gineje, hačrunjež mjeńše hač jendźelšćinu. Někotre bazowe šule wuwučuja w Tokpisinšćinje.

Njewužiwaj bislamšćinu jako mjeno za tokpisinšćinu. Wonej stej dwě rozdźělnej rěči, kotrejž pak stej blisko přiwuznej.

Powšitkowne

wobdźěłać

Rěč słuži předewšěm komunikaciji mjez přisłušnikami rozdźělnych rěčnych zhromadźenstwow, ma pak - hinak hač najwjetše Pidgin-rěče - tež so powyšowacu ličbu maćernorěčnych rěčnikow.

85% słowoskłada bazuje na jendźelskej rěči, mjeztym zbytk wobsteji z melaneziskich słowow, ale samo słowa z němčiny eksistuja. Rěč ma wjele narěčow, kaž na př. sylnišo wot jendźelšćiny wowliwowany Waigani-Pidgin wokoło Port Moresby. Tokpisinšćina so je z pidźinoweje rěče wuwiła, při tym tute wuwiće hišće traje, dokelž maćernorěčnicy wot wšěch rěčnikow hišće su mjeńšina. Ale tuta skupina jara rosće, při čimž wjele rěčow z jenož małkimi ličbami rěčnikow wotemrěwaja.

Přikłady:

  • apinun "popołdnjo; wječor; dobre popołdnjo"
  • misis "běła žona; mandźelska"
  • sik "chory; chorosć; chory być"
    • haus sik "chorownja"
  • gude "dobry dźeń"
  • kaikai "jědź; jěsć"
  • bulut, blut "krej" (z němskeho Blut)
  • tenkyu "dźakuju so"

Fonetika tokpisinšćiny je jednoriša hač ta jendźelšćiny. Eksistuje jenož 16 konsonantow a 5 wokalow.

Konsonanty

wobdźěłać
Labial Koronal Palatal Welar Glotal
Kluzil /p b/ /t d/ /k g/
Frikatiwne /(f) v/ /s/ /h/
Nazal /m/ /n/ /ŋ/
Lateral /l/
Aproksimant /w/ /j/
Wibrant /r/
  • Hdźež so dwaj symbolaj jewitaj, lěwy reprezentuje njespěwny konsonant.
  • /t/, /d/, a /l/ móžeja pak dentalne pak alweolarne konsonanty być, mjeztym /n/ je jenož alweolarny.
  • /b/, /d/, a /g/ móžeja w někotrych narěčach přenazalne być: /mb/, /nd/ a /ŋg/.[1]
  • /f v/ su wot staršich rěčnikow bilabialnje wurjekowane: /ɸ β/, ale /f/ so často wot /p/ njerozeznawa.[1]
  • W najwjetšich narěčach tokpisinšćiny, /r/ je podótk (jendźelsce tap) abo klepk (jendźelsce flap).

Wjace jendźelsce

wobdźěłać

We wurjekowanju, kotrež je wjace podobne jendźelšćinje, eksistuja dalše fonemy, a to předewšěm: /ʃ/, /ʘ/, /ʒ/, //, /ð/, /z/ a //[1].

Fonem Přikład Přikład z přidatym fonemom[1] Woznam
// vilis, viles vilidj wjes
/ʃ/, f pis fish ryba
f lip lif łopjeno
/ð/ klos kloudhz drasta
// tisim tichim wučić
// senis cheinj změna; změnić

Tok Pisin ma pjeć wokalow, kotrež su wokalam w španišćinje, japanšćinje a dalšim pjećwokalnym rěčam podobne:

prědni centralny zadni
Zawrjeny /i/ /u/
Srjedźny /e/ /o/
Wotewrjeny /a/

Nimo toho eksistuja tři diftongi, a to ai, au a oi.

kaikai "jědź; jěsć"
haus "dom, hěta"
boi "słužownik; hólc"

Wosebitosće přirunane z jendźelšćinu

wobdźěłać

Na kóncach słowow njejsu spěwne konsonanty, tak zo z konsonantow b/v, d, g, /dz nastanu konsonanty p, t, k, s. Jenož słowo god so zda być wuwzaće, ale so wurjekuje z kónčnym t.

tokpisinšćina etymon woznam
bak, bek jendźelsce bag zak
bet jendźelsce bed
bilip jendźelsce believe wěrić
bis jendźelsce beads našijnik; parle
bris jendźelsce bridge móst
hait jendźelsce hide potajny
jas jendźelsce judge wusud
rot jendźelsce road kurs; šćežka

Konsonantowe sćěhi na kóncach słowow so tež zhubja. Tu stej dwě warianće móžnej:

  • wotpadnjenje
  • zasunjenje wokala.
tokpisinšćina etymon woznam
akis jendźelsce axe sekera
amaun jendźelsce amount
danis jendźelsce dance reja
das jendźelsce dust proch
gip němsce Gift jěd
sikis jendźelsce six šěsć

Kaž druhe kreolske rěče tokpisinšćina ma relatiwnje jednoru gramatiku. Njeeksistuje konjugacija ani deklinacija.

W tokpisinšćinje eksistuja tři werbowe klasy.

  • Werby ze sufiksom (-im, z jendźelskeho him), kotryž su transitiwne, kaž na př. giv "dać", givim "(što/koho) dać".
    • Ale někotre werby móžeja bjez sufiksa transitiwne być, kaž na př. gat "měć", kaikai "jěsć" (Werb kaikaim ma druhi woznam, a to "kusać, kusnyć").
    • Wjele werbow přeco dyrbi kóncowku -im wužiwać, kaž na př. abusim "měšeć", ainim "žehlić", askim "prašeć so; prašenje", baim "kupić", bihainim "sćěhować, slědować", harim "słyšeć", larim "dowolić; dopušćić".
    • Někotre werby móžeja z kóncowku ale tež bjez kóncowki transitiwne być, kaž na př. bilip, bilipim "wěrić", dring, dringim "pić", lain, lainim "wuknyć". Formy bjez kóncowki -im žada prepoziciju long.
    • Někotre werby su z kóncowku -im transitiwne, ale bjez kóncowki su njetransitiwne, kaž na př. boil "warić so", boilim "warić"; op, opim "wočinić", pait, paitim "bić".
  • Werby w pochadnej formje, tuž bjez -im, kotrež su njetransitiwne.
    • Někotre werby jenož bjez kóncowki wustupuja, kaž na př. beten "modlić so", dai "mrěć", go "hić", kam "přińć", krai "rjejić", ran "běžeć" (Transitiwny werb ranim ma druhi woznam, a to "honić").
    • Wjele werbow móže tež z kóncowku -im wustupować a su potom transitiwne, kaž na př. bruk "łamać so", brukim "łamać"; hait "chować so", haitim "chować".
  • Pomocne werby.

Při někotrych werbach njetransitiwna forma złóžku podwoja, mjeztym zo so tute podwojenje při wotwodźenej formje na -im njestawa. Na př.

  • lukluk "kukać, hladać"; lukim "widźeć",
  • toktok "rěčeć z někim"; tokim "powědać koho wo čim".

Wjele werbowych zdónkow hodźi so ze sufiksom abo bjez sufiksa wužiwać.

Njetransitiwny Přełožk Transitiwny Přełožk
Mi save rait.
Mi inap rait.
Móžu pisać. Mi save raitim pas.
Mi inap raitim pas.
Móžu list pisać.
Em i rit. Wón/Wona čita. Em i ritim buk. Wón/Wona knihu čita.
Wara i boil pinis. Woda so je wariła. Meri i boilim wara pinis. Žona je wodu wariła.
Mi lukluk. (Ja) hladam. Mi lukim yu. // Mi lukim bikpela man. Widźu će. // Widźu wulkeho muža.
Mi giv. Dam. Mi givim kaikai long meri. Dam žonje jědź.
Mi kat. Rězam. Mi katim prut. Rězam płód.

Wjele werbow ma jenož transitiwnu formu z kóncowku -im.

Transitiwny Přełožk Komentar
askim prašeć so; prašenje Tež substantiw móže być.
kisim brać, wzać; dóstać
pilim čuć; dótkać so
putim połožić, klasć
salim předać // słać, pósłać, posyłać Za přełožk słać so alternatiwnje warianta salim i go wužiwa.
yusim wužiwać

Někotre transitiwne werby na -im bazuja na druhich słownych družinach, kaž na př. substantiw, adwerb, adjektiw.

Słowne družina Baza forma Přełožk Transitiwny werb Přełožk
adwerb bek wróćo bekim mytować; narunać, narunować;
wróćić, wróćeć
adwerb bihain po (+ lokatiw) bihainim slědować; napodobnjeć
substantiw bilip wěra bilipim wěrić
substantiw brum mjetawka brumim čisćić, rjedźić
adjektiw daun hłuboki daunim pobić, dobyć; dele pušćić/pušćeć
substantiw kom česak komim česać
substantiw kot sudnistwo, sud; wusud kotim wobskoržeć; so hóršić; zasudźeć
substantiw lait swětło laitim zapalić
substantiw win dych, wodych; powětr; wětr winim wěć, duć
substantiw win dobyće winim pobić, dobyć; přetrjechić

Druhdy zmóžnja kóncowka -im mjez słowami rozeznawać, kotrež bychu hewak homonymy byli.

Słowne družina Forma bjez sufiksa Přełožk Transitiwny werb Přełožk
substantiw het hłowa; hłowny hetim hidźić; zacpěwać // hłójčkować
adjektiw holi swjaty holim dźeržeć
substantiw kari // kar curry // awto karim wutrać; porodźić, porodźeć;
njesć, nosyć
adjektiw kol, kolpela zymny kolim wołać

Partikla (časćica) i

wobdźěłać

Po pronomeny za 3. wosobu w singularje, wšě wosoby w pluralu a po substantiwje jako subjekt dyrbi partikla i stać. W prěnjej a druhej wosobje singulara so nihdy njewužiwa. W jendźelšćinje so predicate marker mjenuje.

Po slědowacych słowach so partikla i móže wuwostajeć: mipela, yupela, ken, laik. Partikla před partiklu no steji, kotraž markěruje negaciju.

Druhdy so partikla i jako formu werba "być" přełožić.

Bjez partikle i Přełožk Z partiklu i Přełožk
Pozitiwne sady
Mi kam. // Yu kam. Přińdu. // Přińdźeš. Em i kam. Wón/Wona přińdźe.
Mi kaikai. // Yu kaikai. (Ja) jěm. // (Ty) jěš. Ol i kaikai. Woni/Wone jědźa.
Mi wok. // Yu wok. (Ja) dźěłam. // (Ty) dźěłaš. Tom i wok. Tom dźěła.
Mipela go. // Yupela go. Dźemy. // Dźeće. Mipela i go. // Yupela i go. Dźemy. // Dźeće.
Sip i longpela. Łódź je dołha.
Negatiwne sady
Mi no kam. // Yu no kam. Njepřińdu. // Njepřińdźeš. Em i no kam. Wón/Wona njepřińdźe.
Mi no kaikai. // Yu no kaikai. (Ja) njejěm. // (Ty) njejěš. Ol i no kaikai. Woni/Wone njejědźa.
Mi no wok. // Yu no wok. (Ja) njedźěłam. // (Ty) njedźěłaš. Tom i no wok. Tom njedźěła.
Mipela no go. // Yupela no go. Njeńdźemy. // Njeńdźeće. Mipela i no go. // Yupela i no go. Njeńdźemy. // Njeńdźeće.
Sip i no longpela. Łódź njeje dołha.

Partikle za časy

wobdźěłać

Dokelž konjugacija faluje, za časy so partikle wužiwaja. Pozicija partikle i wotwisuje wot wužiwaneje partikle za čas. Steji tuž před bin, ale po bai.

Čas Partikla Přikład Přełožk
preteritum bin Mi bin go. (Ja) dźěch.
Em i bin slip. Wón/Wona spaše.
perfekt pinis Mi go pinis. (Ja) sym šoł/šła.
Ol i slip pinis. Woni/Wone su spali.
futur bai Mi bai go. (Ja) póńdu.
Man bai i wok tumora. Muž budźe jutře dźěłać.

Bai (abo dołha warianta baimbai) často samo steji před subjektom, kaž na př.

  • Bai mi save. "(Ja) budu wědźeć."
  • Baimbai em i kaikai kek. "Wón/wona budźe tykanc jěsć."

Přeběhowa forma

wobdźěłać

Za přeběhowu formu prezensa su štyri móžnosće:[2]

  • z postponowanym słowom i stap.
    • Pikinini i kaikai i stap. "Dźěćo runje jě."
  • z doprědka stajenym słowom stap.
    • Mi stap kaikai kek. "Runje jěm tykanc."
    • Pikinini i stap kaikai kiau. "Dźěćo runje jě jejko."
  • ze sćěhowacym nau.
    • Papa i slip nau. "Nan nětko spi."
  • z doprědka stajenym wok long[1]
    • Mi wok long drilim hul bilong skru i go insait bihain. "Toču runje dźěru za šrub zasadźeny po tym."

Samo je móžno kombinacija, kaž na př. z i stap a nau.

  • Jon i wok i stap nau. "Jon runje dźěła." (Tu stap sćěhuje hłownemu werbej.)

Postponowane i stap so móže z wurazom zańdźenosće kombinować.[2]

  • Asde pikinini i rait i stap. "Wčera je dźěćo pisał."
  • Mi bin slip i stap. "Sym runje spał."

Modalne werby

wobdźěłać

Tokpisinšćina ma někotre modalne werby.

Werb Woznam Etymologija Přikład Přełožk
laik[1][3] rady činić jendźelsce like Man i laik wok. Muž rady dźěła.
save[1][4] zwučenosć portugalsce saber Wokboi i save wok long fonde. Dźěłaćer dźěła na štwórtkach.
ken[3] směć jendźelsce can[1] Meri i ken wok. Žona smě dźěłać.
mas[1][3] dyrbjeć jendźelsce must Emi i mas wok. Wón/Wona dyrbi dźěłać.
inap1[5] móc jendźelsce enough[1] Jon inap wok. Jon móže dźěłać.

1 Steji snadź fonologiskeje formy dla (i + inap > inap) bjez partikle i. Ale při negaciji so partikla i wužiwa.[1]

Eksistuja tři móžnosće werb być do tokpisinšćiny přełožić.

  • Hdy by so měł substantiw bliže postajić, so partikla i wužiwa. Na př. Ol pik i enimal. "Swinje su zwěrjata."
  • Jeli wo wokomikny staw dźe, to so słowo stap wužiwa. Na př. Mi stap we? "Hdźe sym?", Yu stap long haus. "Sy w domje.", Mi stap gut. "Wjedu derje."
  • Jeli wo přitomnosć abo eksistencu wot něčeho dźe (němsce da ist; es gibt), to so werb gat wužiwa. Na př. I gat wanpela pukpuk long riva. "Eksistuje krokodil w rěce."

Adwerbowe sufiksy

wobdźěłać

Někotre werbowe afiksy so móža wužiwać, zo by dalše werby tworić.[6]

  • an (jendźelsce on), na př. goan "pokročić; dale hić"
  • ap (jendźelsce up), na př. kamap "přińć; schadźeć (słónco); započeć; so jewić; rosć"; goap "lězć, łazyć"
  • aut (jendźelsce out), na př. kamaut "won přińć"
  • daun (jendźelsce down), na př. sindaun "sedźeć; wostać; bydlić; tudy/tam być"
  • awe, ewe, owe (jendźelsce away), na př. tekewe "preč wzać; wotstronić"; ranawe, ranowe, ronowe "ćěkać, ćeknyć; preč běžeć, preč běhać, wuběhnyć"

Někotre werby ze sufiksom -ap, -aut abo -ewe móžeja tež -im wobsahować.[7]

Někotre werby wobsahuja dwójce sufiks -im.

  • litimapim (jendźelsce to lift) "zběhać, zběhnyć"
  • pulimapim "leć"

Wjetšina werbow z tajkim sufiksom jenož jónu kóncowku -im wužiwa.

  • bagarapim "ničić, kóncować"
  • goapim "lězć, łazyć"
  • pulapim "pjelnić"
Wosobowe pronomeny

Tokpisinšćina ma tři wosoby, kotrež genusy njerozeznaja.

Gramatiska wosebitosć tokpisinšćiny stej dwě formje při wosobowym pronomenje 1. wosoby w dualu a pluralu, a to ekskluziwna a inkluziwna forma.

  • ekskluziwna forma: Mipela i save (Znajemy. - Ale jenož skupina, za kotruž rěčnik rěči, to znaje.)
  • inkluziwna forma: Yumi save (Znajemy. - A skupina, za kotruž rěčnik rěči, a tež ta, ke kotrejž wón rěči, to znaje.)

Paradigma wariěruje we wotwisnosći wot lokalnych rěčow; dual je wšědny, trial wšak mjenje. Najwjetši inwentar pronomenow tokpisinšćiny je:[8][9]

Singular Dual Trial Plural
1. ekskluziwny mi
(I)
mitupela
(wón/wona a ja)
mitripela
(wobaj a ja)
mipela
(woni/wone a ja)
1. inkluziwny - yumitupela
(ty a ja)
yumitripela
(mój a ja)
yumipela / yumi
(wy a ja)
2. yu
(ty)
yutupela
(wój)
yutripela
(wy tři/třo)
yupela
(wy štyri/štyrjo abo wjace)
3. em
(wón/wona)
tupela
(wonaj/wonej)
tripela
(woni třo/wone tři)
ol
(woni štyrjo/wone štyri abo wjace)
Posesiwne pronomeny

Posesiwne pronomeny so wuprajeja z doprědka stajenym słowom bilong na sćěhowacym wašnju:[8][10]

  • haus bilong mi "mój dom"
  • dok bilong em "jeho pos"
Demonstratiwne pronomeny To a tamne

Jako demonstratiwne pronomeny so sćěhowace słowa wužiwaja, jeli wo bliskosć dźe:

  • hia[11] "tutón, tuta, tuto"
    • Pukpuk hia i gat bikpela tit.[12][13][14] "Tutón krokodil ma wulke zuby."
  • em hia[11][15] "tutón, tuta, tuto"
    • em pusi hia i gat pikinini. "tuta kóčka ma młode."
  • dispela[11][15] "tutón, tuta, tuto"
    • dispela dok i gat longpela ia. "tutón pos ma dołhej wuši."

Při dalokosći so wužiwa:

  • em ... long hap "tamny"[11]
Em pusi long hap kaikai liklik rat. "Tamna kóčka žerje myš."

Jeli dalokosć njeje wažna, potom so wužiwa:

  • em "to"[15] "(tu)to"

W pluralu wšak so sćěhowace formy wužiwaja:

  • ol ... hia "te, ći"[11]
    • Ol dok hia i kraim, ol dok long hap i slip. "Tute psy šćowkaja, tamne psy spja."
  • ol ... long hap "tamne"[11]
  • em ol[15] "tute, tući"

Nimo toho eksistujetej sćěhowacej pronomena:

Refleksiwny pronomen

Njeje woprawdźity refleksiwny pronomen. Město toho so yet po wosobowym pronomenje wužiwa.[1][17]

  • mi yet, yu yet atd.[17]
  • Yu mas lukautim em olsem yu save lukautim yu yet. "Dyrbiš na nim kedźbować, tak kedźbuju na sebi."[1]

Při někotrych werbach so reduplikacija wužiwa.

  • Ol i mas waswas gut wantaim wara na sop. "Woni/Wone so dyrbja derje z wodu a mydłom myć."

W někotrych regionach so bilong z personalnym pronomenom wužiwa.[17]

  • Mi no katim yu, bilong yu katim yu. "Ja njejsym tebje rězał, sy sebje rězał."
Reciprokny pronomen

W tokpisinšćinje su rozdźělne móžnosće přełožić "jedyn druheho/druhemu/na druheho/na druhim".

Jedna warianta je reduplikacija werba.[18]

  • Tupela i paitim-paitim. "Wonej bitej."

Druha warianta su kombinacije wosoboweho pronomena ze słowom "yet".[14]

  • tupela yet
  • yumi yet
  • mi(tu)pela yet

Na př. mitupela i lukim mitupela yet "(mój) widźimoj jedyn druheho"

Prašace słowa

wobdźěłać

W tokpisinšćinje su jenož někotre prašace słowa, z kotrychž někotre su pronomeny, někotre su adjektiwy abo adwerby.

  • husat; wanem man "štó, koho"
    • husat man[1] "štó"
    • husat ol man[1] "štó (pl.)"
    • bilong husat "čeji"
  • wanem "što; kotry ..."
    • wanem samting "što"
    • wanem kain[1] "kajki"
    • bilong wanem, watpo, wai, hausat "čehodla"
    • long wanem hap[1] "hdźe"
    • long wanem as[1] "z kotreje přičiny"
    • olsem wanem, hau "kak"
  • wataim, wanem taim "hdy"
    • long wanem taim[1] "ke kotremu časej?"
  • we "hdźe"
  • hamas, haumas, hamani "kelko"
    • hamas taim "kak často"

Substantiwy

wobdźěłać

Substantiwy pady a genusy nimaja. Za plural słowo ol před tym steji, jeli tam numeral njesteji.

Singular Přełožk Plural Přełožk
Mi lukim dok. Widźu psa. Mi lukim ol dok. // Mi lukim foapela dok. Widźu psy. // Widźu štyri psy.
Wanpela meri Jedna žona Tupela meri Dwě žonje

Jeli chceš substantiw po splahu rozeznawać, móžeš za muske stworjenčko słowo man a za žónske stworjenčko słowo meri wužiwać. Wobě słowje přeco hłownemu substantiwej slědujetej a tworitej z nim nominalnu frazu.

Pukpuk meri i kaikai wanpela dok man. "Žónski krokodil žerješe muskeho psa."
pikinini man "syn"
pikinini meri "dźowka"
paul man "honač"
paul meri "kokoš"

Zestajenje

wobdźěłać

Eksistujetej dwaj typaj zestajenych substantiwow.

Rozdźělene pisane su

Po Mihalic wone njejsu woprawdźite zestajenki, ale nominalne frazy.

Substantiw Po słowje Woznam
skin diwai koža štom skora
masta kot knjez sud/prawo prawiznik
kot ren płašć dešć dešćikowy płašć
bokis diwai[1] kašćik drjewo drjewjany kašćik
dua ain[1] wrota železo železne wrota
haus kapa[1] dom blach dom z blachowej třěchu
mit sol[1] mjaso sól woselena/naselena/słonena mjaso
rum slip stwa spać/spanje lěharnja, spanska stwa; spanska rumnosć
haus lotu dom nabožina; so modlić cyrkej
haus pepa dom papjera; dokument hamt; běrow
Hromadu pisane su

Po Mihalic jenož wone su woprawdźite zestajenki. Druhi dźěl potom je substantiw, mjeztym zo prěni móže k rozdźělnych słownej družinje słušeć.

Substantiw Po słowje Woznam
sikman chory čłowjek chory čłowjek; pacient
skulboi šula hólc šuler
skulrum šula rumnosć šulowa rumnosć
wokboi dźěło hólc dźěłaćer

Druhdy rezultowace słowo samo substantiw wjace njeje.

Substantiw Po słowje Woznam
kwiktaim spěšny čas skoro

Adjektiwy často maja sufiks -pela (z jendźelšćiny "fellow"), hdyž substantiwy modifikuja; wuwzaće je liklik "małki". Liklik da so tež jako adwerb z woznamom "trochu" wužiwać, kaž na př. dispela bikpela liklik ston, "tutón trochu wulki kamjeń".

Adjektiwy z jednozłóžkowym zdónkom, kaž na př. gut, bik, nais, so zwjetša z kóncowku -pela jewja a steja před substantiwom, kotryž maja wopisować.[19]

bikpela haus "wulki dom" (ale bikpela bilong haus "wulkosć doma"[1])
naispela meri "dušna/šikwana žona"
strongpela man "sylny muž"

Jeli so jako predikat wužiwaja, potom formy ze sufiksu abo bjez sufiksa -pela su móžne.[19]

Dispela rot i sot. "Tuta dróha je krótka."
Dispela rot i sotpela.

Jenož někotre njeprawidłowne jednozłóžkowe adjektiwy so bjez kóncowki -pela wužiwaja. Dźesać z tych so jako participy zańdźenosće přełožuja, mjeztym zo 17 je wšědne adjektiwy. Jeli so jako atributy wužiwaja, potom wone slěduju potrjecheny substantiw.[20]

ples hait "schowane městno"
han kais "lěwa ruka"

Adjektiwy z wjacezłóžkowym zdónkom, kaž na př. nogut "špatny", redi "hotowy", so přeco bjez kóncowki -pela jewja a normalnje steja po substantiwje, kotryž maja wopisować.[21]

taim nogut "špatne wjedro"
skulboi orait "spokojny šuler"

Jenož někotre adjektiwy, kaž na př. liklik "małki" steji před substantiwom.[21]

liklik haus "mały dom"
lapun papa "tróšku stary muž"
Stopnjowanje

Za stopjnowanje so słowje moa (za komparatiw) a long ol (za superlatiw) wužiwatej, kotrejž adjektiwej slědujetej.

liklik "mały"
liklik moa "mjeńši"
liklik long ol "najmjeńši"

Ale eksistujetej dwě wuwzaći, a to słowje planti "wjele" a hanggre "hłódny", kotrejž so za superlatiw słowo tumas wužiwatej (wono hewak woznamjenja "jara", kaž na př. liklik tumas "jara mały").

hanggre "hłódny"
hanggre moa "hłódniši"
hanggre tumas "najhłódniši"
Přirunanje

Za přirunanje so słowo olsem wužiwa.

Ples hia na ples long hap olsem i nogut. "Tuta wjes a tamna wjes stej jenak špatnej."
Mi gat bigpela moa pik olsem yu gat. "Mam wjetše swinjo hač ty (maš)."

Adwerby so wot adjektiwow přez to rozeznawaja, zo kóncowka -pela faluje. Nimo toho steja po werbje.

Em i strongpela man, em i wok strong. "Wón je sylny muž, wón sylnje dźěła."
Gutpela buk hia. Em i peim gut. "To je dobra kniha. Předawa so derje."

Prepozicije

wobdźěłać

Eksistujetej jenož dwě woprawdźitej prepoziciji: bilong (z "belong"), kotraž woznamjenja "wot" abo "za" (tuž přiwuznosć, wobsedźenstwo, swójstwo), a long, kotraž woznamjenja wšo wostatne. Někotre frazy so jako prepozicije wužiwaja, kaž na př. long namel (bilong), "srjedź, wosrjedź".

long
přikład hornjoserbska prepozicija přełožk
i siutim long spia z (+ instrumental) třěleć z hlebiju
i go long rot na (+ lokatiw); po (+ lokatiw) hić na dróze; hić po dróze
i stap long tebol na (+ lokatiw) być na blidźe
i kam long Siamani z (+ genitiw) přińć z Němskeje

Móže so tež ze substantiwami kombinować.[1]

Přikład Přełožk Kompleksna prepozicija Přełožk
aninit long taunam pod syću přećiwo moskitam, pod moskitowej syću aninit long pod (+ instrumental)
antap long paia nad wohenjom antap long nad (+ instrumental)
gaden arere long haus rola/pola pódla doma arere long pódla (+ genitiw); podłu (+ genitiw)[13]
arere long rot pódla dróhi
ausait long penalti eria zwonka šěsnatki autsait long zwonka (+ genitiw)
rum baksait long bikpela laplap rum zady gardiny/zawěška baksait long zady (+ genitiw), za (+ lokatiw)
bihain long zady (+ genitiw), za (+ instrumental); po (+ lokatiw)
i stap insait long haus być znutřka doma, być w domje insait long znutřka (+ genitiw), w (+ lokatiw)
graun insait long mak areal znutřka kolikow/stołpow
bus klostu long nambis lěs blisko pobrjoha/brjoha/přibrjoha klostu long blisko (+ genitiw); podłu (+ genitiw)[13]
banis namel long tupela rum sćěna/murja mjez dwěmaj rumomaj namel long mjez (+ instrumental); srjedź/wosrjedź (+ genitiw)
namel long gaden srjedź zahrody
namel long 6 mun na 12 mun mjez šěsć a dwanaće měsacami
paslain long bal i kamap před přichadźacym bulom, před bulom, kotryž přińdźe paslain long před (+ instrumental)
raun long haus sel wokoło stana raun long wokoło (+ genitiw)
bilong
přikład hornjoserbska prepozicija přełožk
Brata bilong mi i lukim bilong kaikai. -1 ; za (+ instrumental) Mój bratr za jědźu pyta.
Em i brata bilong mi. -1 Wón je mój bratr.
Wona tež móže funkciju jedneje konjunkcijow "zo by"; "dokelž" měć.
Em i kam bilong lukim yupela. zo by Wón/Wona přińdźe, zo by was widźał(a).
Liklik pikinini i krai bilong no gat kaikai. dokelž Małe dźěćo rjeji, dokelž jědź nima.

1 To je ekwiwalent serbskeho posesiwneho pronomena.

Konjunkcije

wobdźěłać

Eksistuja konjunkcije na "a", o "abo", sapos "jeli" a tasol "ale; jenož; jeli".

na
wanpela meri na tupela pikinini "jedna žona a dwě dźěsći"
o
tupela man o tripela man "dwaj mužej abo třo mužojo"
sapos
Sapos mi hanggre, mi mas kaikai. "Jeli sym hłódny, dyrbju jěsć."
tasol

Jeli steji na spočatku sady, to woznamjenja "ale; jeli", mjeztym zo na kóncu sady abo po někajkim słowje tasol "jenož" woznamjenja.

Tasol tupela pikinin i no laik kaikai. "Ale dwě dźěsći nochcetej jěsć."
Mi save tok Pisin liklik tasol. "Móžu jenož mało Pidgin rěčeć."

Přirunaj tež

Mipela tasol i kaikai mango. "Jenož my jěmy mangi."
Mipela i kaikai mango tasol. "Jěmy jenož mangi."

Tokpisinšćina ma numerale z jendźelšćiny, ale často wužiwa kóncowku -pela.

cyfra tokpisinšćina přikład přełožk 11-20 11-20 z jendźelskeje 10-100 10-100 z jendźelskeje
1 wan, wanpela wanpela pikinini jedne dźěćo wanpela ten wan ileven wanpela ten
2 tu, tupela tupela buk dwě knize wanpela ten tu twelve, twelpela tupela ten twenti, twentipela
3 tri, tripela tripela meri tři žony wanpela ten tri tetin, tetinpela tripela ten teti
4 foa, fopela fopela pusi štyri kóčki wanpela ten foa fotin fopela ten foti
5 faiv, faivpela faivpela dok pjeć psow wanpela ten faiv fiftin faivpela ten fifti
6 sikis, sikispela sikispela fail šěsć datajow wanpela ten sikis sikistin sikispela ten sikisti
7 seven, sevenpela sevenpela de sydom dnjow wanpela ten seven seventin sevenpela ten seventi
8 et, etpela etpela man wósmjo mužojo wanpela ten et etin etpela ten eti
9 nain, nainpela nainpela diwai dźewjeć štomow wanpela ten nain naintin nainpela ten nainti
10 ten, tenpela tenpela yia dźesać lět tupela ten twenti, twentipela wan handet

Dalše ličbniki su: tausen "tysac" (na př. tu tausen "dwaj tysac", tu tausen wanpela ten wan "2011") a milien "milion" (na př. tu milien "dwaj milionaj").[22][14]

Dalše přiznamjenja

wobdźěłać

Reduplikacija je jara běžna w tokpisinšćinje, mjeztym zo móže rozdźělne funkcije měć. Po Nose, Masahiko wona jenož rědko pokaza plural a wariaciju.[23] Rozdźělne werby móžeja reduplikować zo by wuprajić wospjetowanje, pokročowanje abo něšto podobne, ale nic wšě.[23]

Semantiske efekty reduplikacije, po Nose, Masahiko[23]
Jednozłóžkowe
słowo
Woznam Etymon Dwuzłóžkowe
słowo
Woznam
pokazuje plural
kain[23] družina jendźelsce kind kainkain[23] rozdźělne družiny wot
wil[23] koło jendźelsce wheel wil-wil[23] koleso
wjelorakosć
kala barba jendźelsce color kala-kala wjelebarbny, pyšny[23]
mak[23] znamješko, markěrowanja jendźelsce mark mak-mak[23] pyšny
intensiw abo iteratiw
(Nose, Masahiko mjenuje to jendźelsce repetitive and continuous aspect[23])
danis[23] rejować jendźelsce dance danis-danis[23] pokročować rejowanje
luk kukać, kuknyć jendźelsce look lukluk hladać, widźeć
oltaim[23] přeco jendźelsce all the time oltaim-oltaim[23] přeco, wěčnje; permanentnje
paitim[23] bić jendźelsce fight pait-paitim[23] stajne bić
tok zdźělenka, słowo;
powědać, prajić, rěčeć
jendźelsce talk toktok diskusija, rěč
připadnosć a wzajomnosć
hait[23] schować jendźelsce hide hait-hait[23] schować na rozdźělnych městnach
pilai[23] hrać jendźelsce play pilai-pilai[23] stajnje hrać
was[23] myć jendźelsce wash waswas[23] myć so
Jednozłóžkowe
słowo
Woznam Etymon Dwuzłóžkowe
słowo
Woznam Etymon
kus kašel; nazymnjenje; wuplusk jendźelsce kuskus sekretar(ka)
// štomowy kenguru
malajzisce kuskus
lap směchi; so smjeć jendźelsce laugh laplap material za drastu
lik dźěra; přepušćić wodu jendźelsce leak liklik małki; tróšku awstronezisce ikilik
mat mata jendźelsce mat matmat row awstronezisce
pis ryba jendźelsce fish pispis čilać, čólać, lólać, lulać, čilkać jendźelsce piss
sip łódź jendźelsce ship sipsip wowca jendźelsce sheep
  • Změna słowneje družiny
Změna słowneje družiny z reduplikaciju, po Nose, Masahiko[23]
Jednozłóžkowe
słowo
Woznam Etymon Dwuzłóžkowe
słowo
Woznam
sing[23] spěwać jendźelsce sing sing-sing[23] tradicionalny festiwal
ting[23] ideja, měnjenje jendźelsce think ting-ting[23] myslić

Někotre z tutych přiznamjenjow pochadźeja wot zhromadnych gramatiskich normow Awstroneziskich rěčow - hačrunjež zwjetša w zjednorjenej formje. Druhe přiznamjenja wšak, kaž jako słowoslěd, su jendźelšćinje bóle podobne.

Słowoskład

wobdźěłać

Słowoskład wobsahuje słowa rozdźělneho pochada, a to po něhdźe 85 % z jendźelšćiny, a zbytk z melanesiskich rěčow, malajišćiny, portugalšćiny a němčiny.

Informacije wo pochadźe słowow
Słowo Woznam# Etymon Komentar
Z jendźelšćiny
ai wóčko, woko eye Na rozdźěl wot jendźelšćiny
ma tež dalše woznamy.
ain železo, wocl iron
ainim žehlić, blotować + sufiks -im
ais lod ice
bagarapim boleć; ničić, kóncować bugger up + him
bata butra butter
bruk łamać, lemić; so łamać, so lemić broken
kisim dóstać; wzać, brać; přiwzać, přijimać, přijeć catch him
meri žona Mary
mi ja me
sapos jeli suppose
yu ty you Na rozdźěl wot jendźelšćiny so
jenož w singularje wužiwa.
Z malajišćiny
binatang insekt; wirus binatang 'Tier, Vieh'[24] [25] Z malajišćiny
sayor zelenina sayur[24]
susu mloko; nadro susu[24]
Z melanesiskich rěčow
balus hołb; lětadło balus 'airplane'[26] (lětadło),
balu 'pigeon'[27] (hołb)
Z Tolai-rěče
bung zetkanje; wiki; zetkać bung 'market'[26] (wiki)
diwai štom; drjewo davai 'wood, tree'[26] (drjewo, štom)
kiau[28] jejko; cybla; mudo kiau 'egg'[26] (jejko)
kumul[28] paradiziski ptak kumul 'bird of paradise'[29]
(paradiziski ptak)
lapun[28] stary; wobstarny
liklik małki; tróšku ikilik 'little'[26] (małki)
palai[28] ješćelca
dinau dołh; požčować penjezy dinau 'debt'[30] (dołh) Z fidźišćiny
Z němčiny
bang ławka Bank
beten[28][29] modlić so beten
binen pčołka Bienen Nimo słowa bi
bogen wobłuk Bogen
boksen pjasćować; wojować z pjasćomaj boxen
bros[28][29] hrudź Brust
gip jěd Gift
gumi[28][29] gumij; gumijowe pasmo; drapak; ... Gummi
raus[28][29] preč hić; woteńć raus
rausim wotstronić; pušćić[31]" + sufiks -im
supka kara Schubkarre(n)
Z portugalšćiny
pikinini[28][29] baby, dźěćatko; dźěćo, syn, dźowka; symjo pequeninho "jara małki"
save[28][29] znać; móc; wědźeć; pytnyć; znaće, wěda saber

# Tam so jenož zakładna forma mjenuje, dokelž by hewak tam njepřehladny było.

Kompozicija

wobdźěłać

Wjele słowow so přez kompoziciju twori, při čimž někotre słowa zwjetša jenož w kompozicijach wustupuja. Při tym su někotre warianty. A to: hromadźe pisane a rozdźělene pisane kompozicije.

Hromadźe pisane

Po Krifka to su kompozicije z modifikatorami (němsce Kompositionen mit Modifikatoren)[1], mjeztym zo Mihalic mjenuje to kompozicije (jendźelsce Compounding).

  • ara- (z jendźelskeho other. Jenož so w kompozicijach abo ze sufiksom -pela wužiwa.)
    • arakain "rozdźělny"
    • arasait "na druhim boku"
  • bik- (Z jendźelskeho big. Zwjetša so w kompozicijach wužiwa.)[14]
    • bikbel "buwoł; tučny muž" (druhi dźěl je bel)
    • bikbrata "starši bratr" (druhi dźěl je brata)
    • bikbus "dźiwi lěs" (druhi dźěl je bus)
    • bikman "nawoda; wjednik" (druhi dźěl je man)
    • bikmaus "wótře rjejić" (druhi dźěl je maus)
    • biknait "połnóc" (druhi dźěl je nait "nóc")
    • biknem "mjeno, reputacija; sławny" (druhi dźěl je nem "mjeno")
    • biksan "połdnjo" (druhi dźěl je san "słónco")
  • mausgras "broda" (ze słowow maus "huba", gras "trawa; włosy, kosmy; wołma")
  • wan- (Z jendźelskeho one. Zwjetša so w kompozicijach wužiwa.)[14]
    • wanbel "přihłosowanje; měr" (druhi dźěl je bel)
    • wanblut "krejpřiwuzny" (druhi dźěl je blut)
    • wande "jedyn raz; jónu; něhdy" (druhi dźěl je de)
    • wanhaus "ludźo, kotřiž bydlu w samsnym domje" (druhi dźěl je haus)
    • wanpela "jedyn; sam, samlutki" (druhi dźěl je sufiks -pela)
    • wanples "wosoba samsneho wsy" (druhi dźěl je ples)
    • wanskul "sobušuler" (druhi dźěl je skul)
    • wantok "wosoba, kotraž samsnu rěč rěči abo samsnej etniskej skupinje słuša; přećel" (druhi dźěl je tok)
    • wanwok "kolega" (druhi dźěl je wok)
Rozdźělene pisane

Tokpisinšćina často wužiwa kompozicije rozdźělnych słowow, mjeztym zo jendźelšćina wužiwa wosebite korjenje słowow. Tydyšej tabeli wobsahujetej formy ze słowom "bilong" a bjez tutoho słowa. Po Krifka warianta bjez "bilong" je kompozicija z nomenami (Kompositionen mit Nomina)[1], mjeztym zo Mihalic mjenuje to nominalne frazy (jendźelsce noun phrases).

tokpisinšćina jendźelšćina hornjoserbšćina
bel stomach; pregnancy;
heart (emotions)
žołdk; brjuch; samodruhosć;
wutroba (emocije)"
belhat, bel i hat angry; impatient mjerzaty, rozmjerzany;
njesćerpny
bel hevi, bel i hevi sad, worried zrudny; starosćiwy
bel isi, bel i isi calm měrny
bel kirap, bel i kirap aroused, excited rozbudźeny
bel kol, bel i kol at ease, reconciled wujednany
bel kros, bel i kros angry mjerzaty, rozmjerzany
bel pas, bel i pas sad zrudny
haus house dom
haus ais walk-in freezer chłódźernja
haus balus hangar hangar
haus buk library biblioteka
haus kar garage garaža
haus skul school building šulske twarjenje
ples
ples pilai playground hrajkanišćo
ples singsing dancing ground rejwanišćo
tokpisinšćina jendźelšćina hornjoserbšćina
gras grass trawa, ...
gras bilong fes beard broda
gras bilong het hair włosy
gras bilong pisin feather pjerjo, pjero
gras antap long ai eyebrow brjowka
gras nogut weed njerodź
bilum net bag syćowy zak
bilum bilong pikinini placenta, uterus maćernica,
rodźeńca

Nimo toho su wopisace warianty:

  • pikinini i dring susu yet "baby" (po słowach "dźěćo, kotrež hišće mloko pije")


Tokpisinšćina ma jenož mało afiksow, kotrež samo jenož su sufiksy[28].

  • -pela - wón so při adjektiwach, někotrych pronomenach a ličbnikach wužiwa.
    • bikpela "wulki; wažny"
    • dispela "tutón"
    • tripela "tři"
  • -im - wón transitiwne werby wutwori z rozdźělnych słownych družinow. Někotre werby eksistuja samo jenož z tutym sufiksom.
    • ritim (z rit) "čitać"
    • raitim (z rait) "pisać"
    • helpim "pomhać" (Njeje forma bjez sufiksa.)
    • bihaimim "slědować, sćěhować; (po)słuchać na koho; kopěrować" (z bihain "po (+LOK); za (+INSTR)")

Warianty we prawopisu

wobdźěłać

Při někotrych słowach prawopis móže wotwisnje wot narěče abo žórła wariěrować.

  • aitingk[13], aiting[32], ating[14] "myslu, wěrju, měnju; najskerje; snadź"
  • bilong, bolong[32], blong, blo "wot, z (+ genitiw)"
    • bilong wanem, bolong wonem[32] "čehodla?"
  • dispela, disla "tutón, tuta, tute"[1]
  • em, en (často po słowomaj bilong a long, tuž: bilong en, long en) "wón, wona, wono"[1]
  • halivim, halvim, helvim, helpim "pomhać"
  • long, lo "na, při, ..."[1]
  • -pela, -pla sufiks při numeralach, adjektiwach a pronomenach[1]
  • popaia, popai "misnyć; so wobsunyć, so wusunyć"
  • sisa, susa "sotra; (w někotrych arealach) bratr abo sotra abo bliski přećel druheho splaha"
  • wanem, wonem "što"

Rozdźěle we woznamje

wobdźěłać

Na rozdźěl wot jendźelskich etymonow słowa často rozdźělne woznamy maja.

słowo jendźelski etymon woznam po jendźelšćinje přidatne woznamy
antap on top horjeka, zwjercha horje; powjerch; sylniši/lěpši
gras[32][33] grass trawa kosma, włosy[33]; pjero[33]
karim carry (+ him) njesć, nosyć rodźić
inap enough dosć kmany
laik like přeće, přeć; wola, chcyć[34] chcyć što činić, so hotować/so nastajić p/so nastajeć/
wobch. so rychtować na čo
sapim sharpen (+ him) wótřić rězbarić, rězbować, wurězbować

Homonymija

wobdźěłać

Dokelž ma tokpisinšćina ma mjenje zwukow hač jendźelšćina, často eksistuja homonymy, kotrež rozdźělne etymony maja.

Nastanje homonymow
bek zak, toboła; měch jendźelsce bag
wróćo jendźelsce back
bekim płaćenje; wróćić; wotmołwić jendźelsce back + him
pjec jendźelsce bake + him
bin buna jendźelsce bean
sym, sy, je -ł(a/o), smy, sće, su -li jendźelsce been
hat twjerdy jendźelsce hard
wutroba jendźelsce heart
kłobuk; čapka jendźelsce hat
horcy, ćopły jendźelsce hot
sel bělizna; skorpawa, skorpizna; ... jendźelsce shell
płachta; płachtakować, płachćić jendźelsce sail; to sail
banka (biologija) jendźelsce cell

Často so přidatne elementy abo alternatiwne formy wužiwaja, zo by homonymy wobešli.

Bjez přidatneho elementa Woznam Etymon Z přidatnym elementom Woznam Etymon
nil hózdź; jehła jendźelsce nail nildaun so klakać jendźelsce kneel + down
ol wone/woni jendźelsce all olpela stary jendźelsce old + fellow
wok dźěłać jendźelsce work wokabaut pućować jendźelsce walk + about

Ale tež reduplikacija so móže za to wužiwać.

Kaž na př. z jendźelskeju słowow ship a sheep stej słowje sip „łódź“ a sipsip „wowca“ nastałoj.

  • Bildatlas der Sprachen, ISBN 978-3-937872-84-1, strony 107, 147-153 (wo tokpisinšćinje); strony 107-109 (wo hirimotuwej rěči) (němsce)
  • Francis Mihalic: The Jacaranda Dictionary and Grammar of Melanesian Pidgin, ISBN 0-7016-8224-8 (jendź.)(tpi.)
  • Kauderwelsch Band 18, Pidgin-Englisch für Papua-Neuguinea, 3. nakład 2001, ISBN 3-89416-517-0 (němsce)
  • Papua New Guinea TOK PISIN ENGLISH Dictionary, The perfect dictionary for learners of English and Tok Pisin, Oxford University Press 2008, 1. nakład, ISBN 978-0-19-555112-9 (jendź.)(tpi.)

« Tokpisinšćina » w druhich projektach Wikimedije:

 
Wikipedia
Wikipedija w Tok Pisin
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije