Swahilšćina

Swahilšćina (Kiswahili) je rěč, kiž so we wuchodnej Africe wužiwa. Wona ma wjele narěčow. Mjeno rěče pochadźa wot pluraliskeje formy (sawahil) arabskeho słowa sahil "pobrjóh".

Swahili, Kiswahili
swahilšćina

kraje	Burundi, Kenia, Mayotte, Mosambik, Somalia, Južnoafriska republika, Uganda, Demokratiska republika Kongo
rěčnicy	prěnja rěč 800 tys. druha rěč 10 mil.
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Nigerokongoske rěče Bantuske rěče swahilšćina
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Kenija, Uganda, Tansanija, Demokratiska republika Kongo
rěčne kody
ISO 639-1:	sw
ISO 639-2:	swa
ISO 639-3 (SIL):	[1]
wikipedija
Přikład
Wótče naš
Baba yetu uliye mbinguni, jina lako litukuzwe. Ufalme wako ufike. Utakalo lifanyike duniani mbinguni. Utupe leo mkate wetu wa kila siku. Utusamehe makosa yetu, kama tunavyowasamehe na sisi waliotukosea. Usitutie katika kishawishi, lakini utuopoe maovuni. Amina.

Rozšěrjenje

Rozšěrjenje swahilšćiny

Wužiwa so w tutych krajach: Tanzanija, Burundi, Kenia, Mayotte, Mosambik, Somalia, Južna Afrika a Uganda. W někotrych z nich je samo jako hamtska rěč.

Fraze

Jedna z najbóle znatych frazow we swahilšćinje je „hakuna matata“ z trikoweho filma Walta Disneyja Kral lawow. To woznamjenja „žadyn problem“ abo „nječiń sej žane starosće“.

Ale tež znatej mjenje Simba a Rafiki stej z tuteje rěče, dokelž tej słowje woznamjenjatej law resp. přećel.

Alfabet

Za pisanje swahilšćiny dźensnišeho dnja so łaćonski alfabet wužiwa. a, b, ch [č], d, dh (jendź. th kaž we słowje that), e, f, g, gh, h, i, j [dź], k, l, m, n, ng’, ny [ń], o, p, r, s, sh [š], t, th (jendź. th kaž we słowje thin), u, v (něm. v we słowje Vase), w, y [j], z

Gramatika

Fonologija

Wokale

Standardna swahilšćina ma pjeć wokalnych fonemow: /a/, /e/, /i/, /o/ a /u/, kaž španišćina, japanšćina a esperanto. Wotpowěduja němske krótke wokale a so tež w njepřizwučnych złóžkach nic redukowanje wurjekuja. Předposledni Wokal je dołhi, ale tež wotewrjeny, dokelž přizwuk přeco je na předposlednjej złóžku.

Wurjekowanje:

• /a/ kaž „a“ w němski „hat“; a
• /e/ kaž „e“ w němski „Fett“; ɛ
• /i/ kaž „i“ w němski „in“; ɪ
• /o/ kaž „o“ w němski „hoffen“; ɔ
• /u/ kaž „u“ w němski „Kuss“; ʊ

Swahlšćina nima diftongi. Słowo za „leopard“, chui, so tohodla chu’i wurjekuje.

Konsonanty

Slědowaca tabela wobsahuje konsonanty swahilšćiny w formje jich pisomneje realizacije. W róžkatych spinkach je přeco zwuk we fonetiskej transkripciji podawany. Nimo mjenowanych tež eksistuje pismikowa kombinacija <ng'> (wurjekuj: [ŋ]). Rozeznawa so wot <ng> přez falowanje kluzila [ɡ]. <m> na spočatk słowa před konsonantom k [m̩] nastanje. Wosebitosć w zwukowym inwentarje swahilšćiny su implosiwy, kotrež na městno spěwnych plosiwow [b], [d] a [ɡ] stupaja.

Konsonanty po knize wot Braunera a Hermsa

	bilabial	labio- dental	dental	dental-alweolar	alweolar	palatal- alweolar	palatal	welar	glotal
Plosiwy	p [p]				t [t]			k [k]
Affrikate						ch [tʃ] j [ɟ]/[ʤ]
Frikatiwy		f [f] v [v]	th [θ] dh [ð]		s [s] z [z]	sh [ʃ]		gh [ɣ]/[R]	h [h]
Flaps (geschlagen)				r [ɾ]
Nasale	m [m]			n [n]			ny [ɲ]	ng [ŋɡ], ng' [ŋ]
Approximanty	w [w]						y [j]
lat. Approxi- manten				l [l]
Implosiwy	b [ɓ]				d [ɗ]			g [ɠ]

Přispomnjenje: Jeli stej dwaj zwukaj w kašćiku, potom je prěni njespěwny a druhi spěwny.

Někotři rěčnicy njespěwny wotpowědnik wot konsonanta gh [ɣ] wužiwaja. To so jako kh [χ] pisa, kaž na př. khabari (město habari) "powěsć; nowinka".

Klasowy system

Swahilšćina ma klasowy system kaž wšě Bantuske rěče. Su cyłkownje wósom klasow (po Kauderwelsch, na stronach 12-14). Někotři awtorojo liča singular a plural po jednym, tak zo po nich swahilšćina ma samo pjatnaće abo sydomnaće klasow. Klasa z prefiksom ku- ma jenož singular.

Tu slěduje připis po Kauderwelsch 10, 6. nakłada wot lěta 1997.

Adjektiwy a numerale maja samsne prefiksy kaž substantiwy, ale werby, genitiwne partikle a někotre druhe słowne družiny maja zdźěla druhe.

1. klasa wobsahuje słowa za žiwochow. W singularje so substantiwy započinaja z m abo mw, w pluralu z wa.

mtu "čłowjek"	watu "ludźo"
mtoto "dźěćo"	watoto "dźěći"

Přikład w singularje: mtoto mmoja anasoma „Jedne dźěćo čita.“
mtoto "dźěćo"	mmoja "jedyn"	anasoma "čita"
Přikład w pluralu: watoto wawili wanasoma „Dwě dźěsći čitatej.“
watoto "dźěći, dźěsći"	wawili "dwaj, dwě"	wanasoma "čitaja"

2. klasa wobsahuje rostliny, dźěle přirody a někotre dźěle ćěła. W singularje so substantiwy započinaja z m abo mw, w pluralu z mi.

mkate "chlěb"	mikate "chlěby"
mti "štom"	miti "štomy"

3. klasa wobsahuje słowa, kotrež daja so ćežko zarjadować. W singularje so substantiwy započinaja z ki abo ch, w pluralu z vi abo vy.

kitabu "kniha"	vitabu "knihi"
chakula "jědź"	vyakula "jědźe"

Přikład w singularje: kitabu kimoja kinatosha „Jedna kniha dosaha.“
kitabu "kniha"	kimoja "jedyn"	kinatosha "dosaha"
Přikład w pluralu: vitabu viwili vinatosha „Dwě knize dosahatej.“
vitabu "knize, knihi"	viwili "dwaj, dwě"	vinatosha "dosahatej, dosahaja"

4. klasa wobsahuje předewšěm płody, dźěla rostlinow a wjele cuzych słowow. W singularje nima prefiks, w pluralu ma prefiks ma.

shamba "polo"	mashamba "pola"
yai "jejko"	mayai "jejka"

5. klasa je najjednoriša klasa, kotrež wobsahuje najwjace słowow. Singular a plural stej samsnej.

• ngoma "bubon, bubony"
• baba "nan, nanojo"

6. klasa wobsahuje słowa, kotrež započinaja w singularje z u abo w, w pluralu z n. N jenož so pokaza, jeli slědowacy konsonant je jedyn z d, g, j, ch a z. Před jednym z slědowacych n, v a b nastanje m. Před wokale nastanje ny.

ukurasa "strona"

kurasa "strony"

7. pa-klasa wobsahuje jenož jedne słowo, mahali "městno".

8. klasa wobsahuje wšě werby. Započina so na ku abo kw. Plural njeje.

• kucheka "smjeć so"
• kupika "warić"

Změna klasow

Z samsneje korjenja móžeja so přez wužiwanje rozdźělnych klasowych prefiksow wotwodźenki tworić: čłowjeske (1.) mtoto (watoto) „dźěćo, dźěći“; abstraktne (6.) utoto „dźěćatstwo“; pomjeńšowanje (3.) kitoto (vitoto) „embryjo“; powjetšenje (4.) toto (matoto) „wulke dźěćo/wulke dźěći“.

Tež móžne: rostliny (2.) mti (miti) „štom(y)“; graty (3.) kiti (viti) „blido/blida“; powjetšenje (4.) jiti (mati) „wulki štom“; pomjeńšowanje (3.) kijiti (vijiti) „kij/kije“; ? (6.) ujiti (njiti) „šwižny, wulki štom/šwižne, wulke štomy“.

Afrika "Afrika"; (1.) Mwafrika "Afričan", Waafrika "Afričenjo"

Pronomeny

Wosobowe pronomeny

Swahilšćina ma rozdźělne pronomeny, a to samostatne ale tež afiksowe.

wosoba	numerus	samostatny	jako subjektowy prefiks	jako objektowa złóžka	jako posesiwny pronomen	komentar
1.	Singular	mimi	ni-	-ni-	-angu
2.		wewe	u-	-ku-	-ako
3.		yeye	a-	-m-	-ake
1.	Plural	sisi	tu-	-tu-	-etu
2.		ninyi	m-	-wa-	-enu
3.		wao	wa-	-wa-	-ao
Komentary		Jenož z werbomaj ni "sym, sy, je atd." a si "njejsym, njejsy, njeje atd".	Za subjekt	Za objekt	Za wobsydstwo

Přikłady:

• mimi ni mgonjwa "(ja) sym chory"
• wao ni tajiri "(wone/woni) su bohate"
• wewe si msafari "(ty) njejsy turist"
• anacheka "(wón/wona) so směja"
• mkate wako "mój chlěb"
• Rafiki yako alituona. "twój přećel nas widźeše."

Słowoskład

Swahilšćina wobsahuje słowa z paralelemi w druhich bantuskich rěčach, na př. baya "špatny", mtoto "dźěćo". Arabšćina je wot 10. lětstotka swahilšćinu wobwliwowała. Pochadźe nic jenož słowa z nabožneho wobwoda, kaž na př. baraka "žohnowanje", imani "wěra", ale tež wjele słowow maritimneho wikowanja na př. fedha "pjenjezy", hesabu "ličbowanka", z prawnistwa na př. kadhi "sudnik", sheria "zakoń", pisanskeje kultury na př. kitabu "kniha", nahau "gramatika" a słowa wšědneho dnja na př. sabuni "mydło", wakati "čas", mshahara "mzda".

W słowoskładźe tež su słowa z persišćiny, na př. bagala "płachtata łódź", teli "złoty pask". Ale tež su słowa z hindišćiny, na př. bali "nawušnica".

Tež kolonialne stawizny je słowoskład wobwliwował. Z portugalšćiny ma swahilšćina słowa kaž na př. gereza "twjerdźizna", bendere "chorhoj", meza "blido". Z němčiny su słowa kaž na př. daktari "doktor", aparati "aparat" a shule "šula". Jara wažne su słowa z jendźelšćiny, kaž na př. motokaa "awto", eropleni "lětadło", kampuni "firma", redio "radijo", dansi "europska reja", klabu "klub", ale tež mjena měsacow: Januari, Februari, Machi.

Žórła

• Brauner/Herms: Lehrbuch des modernen Swahili, ISBN 3-324-00106-4, 4. Auflage, 1990 (němsce)
• Christoph Friederich: Kauderwelsch Band 10, Kisuahili Wort für Wort, ISBN 3-89416-074-8 (němsce)
• Harald Haarmann: Kleines Lexikon der Sprachen, ISBN 3-406-47558-2, strony 369-372 (němsce)
• Jan Knappert: vortaro esperanto svahila, kamusi kiesperanto kiswahili, 1983, ISBN 92-9017-027-1 (eo), (sw.)

Wotkaz

• Kamusi Project Internet Living Swahili Dictionary (jendź.)
• Wikikniha wo swahilšćinje (němsce)