Albanšćina

Albanšćina (gjuha shqipe IPA /ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ/) je indoeuropska rěč, kotraž twori swójsku rěčnu skupinu. Wona je z hamtskej rěču w Albanskej, ale tež na Kosowje a w Sewjernej Makedonskej. Dźěli so do dweju hłowneju dialektow – gegiskeho a toskiskeho.

Shqip
albanšćina

kraje	Albanska, Kosowo, Sewjerna Makedonska, Italska, Grjekska, Serbiska, Čorna Hora, wupućowarjo do wjele krajow
rěčnicy	ca. 6,5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	indoeuropske rěče albanšćina
oficielny status
hamtska rěč	Albanska, Kosowo, Sewjerna Makedonska lokalnje w Čornej Horje a Serbiskej
rěčne kody
ISO 639-1:	sq
ISO 639-2:	alb
ISO 639-3 (SIL):	als (Tosk), aln (Geg), aat, aae
wikipedija

Jako mjeńšinowa rěč ma na lokalnej runinje na juhu Čorneje Hory a w južnej Serbiskej wěsty prawniski status.

Klasifikacija

Zo słuša albanšćina do indoeuropskich rěčow, bu dopokazane w lěće 1854 wot němskeho rěčespytnika Franz Bopp. Wona předstaji pak swójsku njewotwisnu hałuzu indoeuropskeje rěčneje swójby bjez bliskich přiwuznych. Wjetšina rěčespytnikow wuchadźa z toho, zo pochadźa albanšćina z iliršćiny, mjeztym zo widźa druzy jeje pochad w Dako-thrakšćinje-.

Stawizny

Prěni pisomny dokument w albanskej rěči pochadźa z lěta 1462. Dźensniši alfabet bu w lěće 1908 tworjeny.

Gramatika

Alfabet

Wot lěta 1908 so bjezwuwzaćnje łaćonski alfabet wužiwa. Do toho pisaše so albanšćina tež w grjekskim a arabskim pismje.

Albanšćina pisa so konsekwentnje fonetisce. Wona wužiwa pismiki a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Dalše zwuki buchu přez digrafy dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh a zh pisane. Tute digrafy płaća jako njerozdźělomne jednoty a buchu (na př. w albanskich słownikach) kaž swójske pismiki wobjednawane.

• ë je neutralny wokal kaž e w němskim słowje Katze
• ç je č
• v je němski w
• x je dz
• xh je dź (Hoxha so kaž "hodźa" wurěkuje)
• y je němski ü
• zh je ž
• q je tj.

Nomina

Albanšćina ma kaž němčina a słowjanske rěče tři genusy, a to muski, žónski a srjedźny.

Albanske substantiwy maja dwě zakładnej formje, definitnu a indefinitnu. Definitny substantiw ma kóncowku. Na přikład (një) dollap = (jedyn) kamor; dollapi = (tón) kamor.

Jara mnohotwarne a njeprawidłowne je tworjenje plurala substantiwow. Cyłkownje eksistuja něhdźe 100 klasow, po kotrychž bu plural tworjene. Někotre wobsahuja jenož jara mało słowow, druhe su často zastupjene.

Deklinacija wobsahuje pjeć padow kaž we łaćonšćinje, a to nominatiw, genitiw, datiw, akuzatiw a ablatiw. Často su pak formy genitiwa, datiwa a ablatiwa identiske. Deklinacija wotwisuje wot genusa, definitnosće a numerusa. Fleksija so přewjedźe pak přez słowne kóncowki pak z pomocu předstajenych artiklow. Přirunajo z tworjenjom plurala su deklinacije jednore a prawidłowne.

Slědowaca tabela pokaza deklinaciju muskeho substantiwa mal (hora):

	Indefinitny singular	Indefinitny plural	Definitny singular	Definitny plural
Nominatiw	mal (hora)	male (hory)	mali ([ta] hora)	malet ([te] hory)
Akuzatiw	mal	male	malin	malet
Genitiw	i/e/të/së mali	i/e/të/së maleve	i/e/të/së malit	i/e/të/së maleve
Datiw	mali	maleve	malit	maleve
Ablatiw	mali	maleve/malesh	malit	maleve

Slědowaca tabela pokaza deklinaciju žónskeho substantiwa vajzë (holca)

	Indefinitny singular	Indefinitny plural	Definitny singular	Definitny plural
Nominatiw	vajzë (holca)	vajza (holcy)	vajza ([ta] holca)	vajzat ([te] holcy)
Akuzatiw	vajzë	vajza	vajzën	vajzat
Genitiw	i/e/të/së vajze	i/e/të/së vajzave	i/e/të/së vajzës	i/e/të/së vajzave
Datiw	vajze	vajzave	vajzës	vajzave
Ablatiw	vajze	vajzave/vajzash	vajzës	vajzave

Definitny artikl so po substantiwje leži jako we wjele druhich Balkanskich rěčach, na př. Rumunšćina a Bołharšćina.

• Definitny artikl móže być we formje substantiwowych sufiksow, kotrež wariěruja po genusu a padźe.
  • Na př. w singularje nominatiwa muske substantiwy přidadźa -i, abo kotrež skónča na -g/-k, přidadźa -u (zo by palatalizaciju wotwobroćił):
    • mal (hora) / mali ([ta] hora);
    • libër (kniha) / libri ([ta] kniha);
    • zog (ptačk) / zogu ([tón] ptačk).
  • Žónske substantiwy přidadźa sufiks -(j)a:
    • veturë (awto) / vetura ([to] awto);
    • shtëpi (dom) / shtëpia ([tón] dom);
    • lule (kćenje) / lulja ([to] kćenje).
• Srjedźne substantiwy přidadźa -t.

Pronomina

Wosobinski pronomina w Albanšćinje su: 1. wosoba singulara: unë = ja 2. wosoba singulara: ti = ty 3. wosoba singulara: ai, ajo = wón, wona 1. wosoba plurala: ne = my 2. wosoba plurala: ju = wy ale tež jako wykanje 3. wosoba plurala: ata, ato = woni (muski), wone (žónski)

Jako zdwórliwostnu formu so w Albanšćinje 2. wosoba plurala wužiwa.

Adjektiwy

Adjektiwy steja normalnje po substantiwje, kotrež wone bliže wopisuja. Wjetši dźěl z nich ma předstajeny artikl i (muski) abo e (žónski). Přikład: qyteti i madh = wulke město; motra e madhe = wulka sotra. Druhi dźěl adjektiwow nima žadyn artikl. Přikład: qyteti plak = stare město (dokelž "plak" ma wjace čłowjekski staroba postajować, so w wšědnym rěčnym wužiwanju w tutym padźe "qyteti i vjetër" wužiwa, při čimž "vjetër" najčasćišo nječłowjekse wróći).

Prepozicije

Prepozicije sej kazaja w albanšćinje pak datiw pak akuzatiw.

Werby

Albanšćina je wuwiła analytisku werbalnu strukturu město prjedawšeho syntetiskeho systema, kotryž je z Proto-Indo-Europskeje rěče namrěwał. Jeje kompleksny system modus (6 typow) a tempusow (3 jednore a 5 kompleksnych konstrukcijow) je charakteristiski mjez Balkanskimi rěčemi. Eksistujetaj dwaj powšitkownej typaj konjugacije. W albanšćinje słowoslěd je subjekt werb objekt a negacija so přez partiklu nuk abo s' před werbom zwuraznjuje, na př.:

• Toni nuk flet anglisht "Toni jendźelsce njerěči";
• s'e di "Njewěm".

W imperatiwowych sadach so partikla mos wužiwa:

• mos harro "njezabudź!".

Někotre werby maja změna wokalow. Na př. (po gramatice wot Buchholz a Fiedler, na stronach 75, 91-95)

• djeg "pali", digjte "je palił"
• del "wuńdźe" (ale tež "wuńdźeš"), dal "wuńdu", dilni "wuńdźeće", doli "wón wuńdźe (aorist)"
• vjedh "kradnje", vidhni "kradnjeće", vodhi "kradnješe"

Słowoskład

Ilyrski słowoskład zhromadny z albanšćinu

• brisa, "husk of grapes"; nar. Alb bërsi "lees, dregs; mash" (< PA *brutia)
• loúgeon, "a pool"; nar. Alb lag "womačować, namačować" (< PA *lauga), lëgatë "pool" (< PA *leugatâ), lakshte "rosa" (< PA *laugista)
• mantía, " ćernjowc"; nar. Alb (Tosk) mën "marušnja", (Gheg) mandë
• rhinos, "mła"; nar. OAlb ren, mod. Alb re, rê "mróčel"

Zažne požčenja z Grjekšćiny

• bagëm "wolij za wolijowanje" < Gk báptisma "baptizm"
• bletë "pčołka" < Gk mélitta
• brukë "tamariska" < Gk mourikē
• drapër "serp" < Gk (NW) drápanon
• kopsht "zahroda" < Gk (NW) kāpos
• kumbull "slowka" < Gk kokkumēlon
• lakër "kał" < Gk lákhanon "zelenina"
• lëpjetë "orach, dock" < Gk lápathon
• lyej "molować, mazać, wolijować, žałbować" < Proto-albanšćina *elaiwanja, wotwodźowane wot *elaiwā < Gk elai(w)on "wolij"
• mokër "młynski kamjeń" < Gk (NW) mākhaná "grat, instrument"
• mollë "jabłučina" < Gk (NW) mālon "jabłuko"
• pjepër "cokorowa melona" < Gk pépon "melona"
• presh "porej" < Gk práson
• shpellë "jama" < Gk spēlaion "jama"
• trumzë "thyme" < Gk thýmbra, thrýmbē

Žórła

• Oda Buchholz, Wilfried Fiedler: Albanische Grammatik, 1987, ISBN 3-324-00025-4
• Jaenicke: Kauderwelsch Band 65, Albanisch für Globetrotter, 2. Auflage, 1993, ISBN 3-89416-255-4
• Armin Hetzer: Albanisch-deutsches und deutsch-albanisches Taschenwörterbuch, Helmut Buske Verlag Hamburg, 1991, ISBN 3-87118-946-4