Wulki bělan

Wulki bělan

Wulki bělan (Astrantia major)
systematika
Domena	Eukaryoty
Swět	Rostlinstwo
	Euasteridy II
rjad:	Apiales
swójba:	Wokołkowe rostliny (Apiaceae)
podswójba:	Saniculoideae
ród:	Bělan (Astrantia)
družina:	Wulki bělan
wědomostne mjeno
Astrantia major
L.

Wulki bělan (Astrantia major) je rostlinska družina roda bělan a słuša k swójbje wokołkowych rostlinow (Apiaceae).

Astrantia major

Pochad wědomostneho mjena

Wědomostne mjeno roda so wot grjekskeho aster = hwězda a anthos = kćenje wotwodźi. Epitheton major = wulki poćahuje so na rosćensku wysokosć přirunajo z małkim bělanom (Astrantia minor).

Wopis

Wobraz wulkeho bělana w Otto Wilhelm Thomé "Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz" (Gera 1885)

Wulki bělan je wjacelětna zelišćowa rostlina ze zrunanym, mało rozhałuzowanym stołpikom, kotraž docpěje wysokosć wot 30 a 100 cm. Wysoki nahi stołpik je jenož mało łopjenaty. Na kóncu so rozhałuzuje a njese po jednym wokołk. Wulki wokołk zwjetša přesaha dalše.

Łopjena

Pječdźělne hač sydomdźělne łopjena maja hrube zubate lapy. Wobě bóčnej stej při tym často jedna z druhej zrosćenej. Dołho stołpikate spódnje łopjena docpěja šěrokosć wot 10 hač 20 cm a su potajkim něhdźe wjetše hač stołpikowe łopjena.

Kćenja

Kćěje wot junija hač awgusta. Běłojte kćenja su jara małke a steja we wjetšej ličbje w hustym, hłójčkojtym, jednorym wokołku. Kóždy wokołk so wot wjele hrubych přikrywnych łopješkow wobda, kotrež móžeja zelenojće-běłe hač čerwjenojće barbne być. Na spódku zrosćene, kónči wótro z derje spóznajomnymi prěčnymi nerwami. We wokołkach steja muske, žónske a dwusplažne kćenja.

Hwěžkojte přikrywne łopješka jednotliwe wulke kćenje nabarbja, čož za wokołkowe kćějaki je njetypiske, runje tak zo małke jednotliwe kćenja hišće jasny keluch wobsedźa.

Jeli směrki padaja, da so wokołkowe stołpiki dele křiwja, tak zo próšk přećiwo włóžnosći je škitany.

Płody

Husto šupiznaty płód je dwójna nažka a docpěje dołhosć wot hač do 7 mm.

Rozšěrjenje a stejnišćo

W Europje saha rozšěrjenski teritorij wot Španiskeje přez Balkan hač do Kawkaza. Wulki bělan je w Alpach husty a so hač do wysokosće wot 2.000 m nachadźi.

Jako stejnišćo so włóžne, wapnite hlinjane pódy, hórske łuki, hórske lěsy preferuje.

Dla šikwanych kćenjow so rostlina tež w zahrodnistwje wužiwa.

Systematika

W Awstriskej so dwě poddružinje (Subspecies) rozeznawatej:

• Korutanski wulki bělan (A. m. subsp. carinthiaca), Přikryw je nimale dwójce tak dołhe kaž wokołk (faluje w Wienje, Gradźišćanskej a Delnjej Awstriskej);
• Wšědny wulki bělan (A. m. subsp. major), Přikryw je zwjetša tak doəłhi kaž abo jenož tróšku dlěša hač wokołk. Wustupuje we wšěch zwjazkowych krajach.

Literatura

po němskej wikipediji

• Xaver Finkenzeller: Alpenblumen, München 2003, ISBN 3-576-11482-3.
• Manfred A. Fischer: Exkursionsflora von Österreich, Stuttgart 1994, ISBN 3-8001-3461-6.
• Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands: ein botanisch-ökologischer Exkursionsbegleiter zu den wichtigsten Arten, 6. Auflage, Wiebelsheim 2005, ISBN 3-494-01397-7.
• Bruno P. Kremer: Wildblumen, München 2001, ISBN 3-576-11456-4.

swójske

• Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 156 (němsce)

Wotkazy

• Rozšěrjenska mapa za Němsku při Floraweb (němsce)