Wikipedija:Rěčny kućik/Někotre myslički do prěnjeho adwenta
|
Wšelakorosće wokoło twarstwa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ ... |
Někotre myslički do prěnjeho adwenta wobdźěłać
Přihotujemy so na hody. K tutym přihotam chcemy tež rěčnje přinošować z tym, zo so zaso trochu z dohodownym słownistwom zaběramy.
Njedawno smy w Serbskich Nowinach čitali, zo k prěnjemu adwentej w Hórkach pod hołym njebjom nastaja Boži narodk. Boži narodk abo narod – to je w serbskej katolskej tradiciji pomjenowanje za plastiske předstajenje Jězusoweho narodźenja z wotpowědnje k tomu słušacymi figurami. Tak na přikład tež pisa publicist a redaktor Jan Bryl, pochadźacy ze Stareje Cyhelnicy, w dwacetych lětach zańdźeneho lětstotka: „Po kemšach pobychmoj pola Božeho narodka. Tón je woprawdźe rjany; Bjedrichec wuj je sebi wjele prócy dawał.“ Ewangelscy Horni Serbja praja tajkemu dohodownemu objektej hinak, mjenujcy žłobik. Žłob – městno, kotrež słužeše po hodownej stawiznje nowonarodźenemu dźěsću jako łožo w Betlehemskej hródźi – je so jako pomjeńšenka žłobik přenjesł na cyłk wobrazneho předstajenja Chrystusoweho naroda. Rěčnu paralelu k tomu mamy w němčinje, hdźež słowo Krippe tež woboje woznamjenja: narunanje łóžka w hródźi a rězbowane předstajenje hodowneho podawka. Ewangelscy Horni Serbja wužiwaja druhdy město žłobika hišće wuraz betlehem – po městačku Betlehem, hdźež je so hodowny podawk stał.
Mužika, kotrehož sej w adwentnym času do jstwy stajamy, zo by nam worjechi rozkuskował, mjenujemy zwjetša łuskača abo tłuskača. Njeje to žana tradicionelna serbska hodowna figura, tohodla pomjenowanje za njeho, kiž němsce, kaž wěmy, rěka Nussknacker, waha. W staršich słownikach skerje namakamy wotpowědnik łupak, te móžemy tež dźensa hišće wužiwać, ale normalny wuraz je dźensa (t)łuskač. Po wobsahu so tón tež derje hodźi, přetož werb (t)łuskać w zmysle němskeho knacken pomjenuje čin, při kotrymž dyrbiš tróšku mocy nałožować a kiž so poměrnje wótře stawa, kaž to pola worjechow je, hdyž je rozkuskuješ. Słowjeso tłuskać so samo w starym přisłowje jewi: Tłuskaj sebi kóždy swoje worjechi sam!
Hišće nowša hač (t)łuskač je za nas Serbow dohodowna pycha, kotruž sej na wokno stajamy: wobłuk ze železa abo z drjewa, na kotrymž su grupěrowane wšelake figury a swěčki. Němsce rěka tajki objekt, kotryž smy prawdźepodobnje přewzali z rudnohórskich nałožkow, Schwibbogen. Serbsce je so za to wutworił wotpowědnik swěčkaty wobłuk. Myslimy-li na jeho zwonkownu podobu – wobłuk ze swěčkami – je to bjezdwěla zrozumliwy a derje wužiwajomny ekwiwalent za němski Schwibbogen. Wón steji mjeztym tež w dwuzwjazkowym Němsko-hornjoserbskim słowniku.
Poměrnje nowa mała muska figura našich adwentnych blidow, kotruž smy tohorunja z cuzby přewzali, je kurjak abo kurjacy mužik. W serbskich słownikach steješe tónle přełožk němskeho Räuchermännchen prěni króć před něhdźe dwaceći lětami. Małemu kehelkej, kotryž kurjakej pod kabat tykamy, zo by swoju funkciju wukonjeć móhł, prajimy němsce Räucherkerzchen a serbsce kadźička. Słowo kadźička bjeze wšeho spóznawamy jako wotwodźenku wot słowjesa kadźić, němsce räuchern. Kadźenje, spalenje wonjatych maćiznow, je jara stary, hižo w starowěku pěstowany wobrjad, kiž je so pozdźišo do cyrkwje dóstał, zwotkelž jón derje znajemy. Z kadźičkami a kurjačkami je wón dóšoł na naše adwentne blida.
Swěćate předmjety wobradźeja nam w ćmowym zymskim počasu małe wjesela. K tomu słušeja tež němske Wunderkerzen. Serbskej wotpowědnikaj nam tak běžnej njejstej, tuž sej jej tu spřitomnimy. Prajimy škričkowcy abo pryskotawki. Škričkowc tohodla, dokelž škrički wot njeho sapaja, hdyž jón zapalimy. A pryskotawka ma samsny motiw pomjenowanja: Škrički pryskaja abo pryskotaja kołowokoło pryskotawki.
Hody su hižo poměrnje bliske. Na kóncu hišće něšto strózbe gramatiske wokoło wulkeho swjedźenja. Słowo hody je tak mjenowany pluraletantum, to rěka wone jenož w pluralu eksistuje a twori jenož pluralowe kóncowki. A te su zdźěla wosebite a so w normalnej pluralowej deklinaciji lědma jewja. Genitiw je bjezkóncowkowy, tuž potajkim na přikład rěka: Hač do hód njeje wjace dołho. Lokatiw ma kóncowku -och: Widźimy so hakle po hodźoch. Datiw móžemy tworić normalnje z kóncowku -am abo tež z rědkej wariantu -om: Što sej přeješ k hodam/k hodom? Jenož instrumentalowa kóncowka wotpowěduje prawidłownej deklinaciji, tak zo w konteksće na přikład rěka: Mjez hodami a Nowym lětom změju dowol.
Dr. Helmut Jenč – najprjedy wozjewjene w Serbskich Nowinach dnja 27. nowembra 2014
Serbska wikipedija wužiwa teksty dr. Helmuta Jenča w swojim rěčnym kućiku z přećelnej dowolnosću awtora a Serbskich Nowin.
|
Wšelakorosće wokoło twarstwa ↔ Startowa strona rěčneho kućika ↔ ... |