Staropólšćina

Staropólšćina je pomjenowanje pólskeje rěče w staropólskej dobje, kotraž wot IX. do XVI. lětstotka traješe. W spočatkach staropólskeje doby su so prěnje rozdźěle mjez jednotliwymi zapadosłowjanskimi rěčemi pokazali, wosebje mjez čěsko-słowakskej a lechiskej skupinu (pólšćina, kašubšćina, pomoršćina, połobšćina).

ięzyk Polſki
Staropólšćina

kraje	nihdźe
mortwa	haj
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Indoeuropske rěče * Słowjanske rěče ** Zapadosłowjanske rěče *** Lechiske rěče **** Pólšćina
rěčne kody
ISO 639-1:	pl
ISO 639-2:	pol

Po křćenju Pólskeje w lěće 966 je wjele požčonkow z łaćonšćiny do staropólšćiny přišło (pak přez posrědnistwo čěšćiny, kaž wjetšina nabožninskeje terminologije, pak njeposrědnje w pozdźišim času) na př. ańjoł → jandžel wot łat. angelus)

Gramatika

W XIV. - XV. lětstotku zhubjujetej so wot starosłowjanšćiny zdźědźenej časaj zańdźenosće aorist a imperfekt, kotrejž hišće w swjatokřižnych prědowanjach wustupujetej. Wot XV. lětstotka zhubjuje so na kónčinach pólskeho kralestwa dual (na Hornjej Šleskej je wón hač do dźensišneho přetrał). Charakteristiske přiznamjo stej tež relatiwnej pronomenaj jąż (kotruž), jegoż (wo což, wo kohož) byłoj, kotrejž wustupujetej w Bogurodzice a dźensa so wjace njewužiwatej.

Wurjekowanje

W běhu lětstotkow je staropólske wurjekowanje wjele modifikacijam podležało. Eksistuja někotre rozdźěle porno dźensnišemu nowopólskemu wurjekowanju:

• pismik ł je so jako t. mj. "jewišćowe l" wurjekował (ɫ).
• pismik ą je so čitał jako "nasalne a" (ã), tohodla tež dźensišni prawopis (pisanje "a" z ogonkom).
• Je eksistował tež zjaw wokaloweje dołhosće, wokale su měli dwě warianće wurjekowanja – dołhu abo krótku (dołhe o – ó – je do dźensnišeho u přešło).

Pisanje

Pisanje w Henrykowskej knize

Kompjuterowe pisanje pismika "ą" w pisanju swjatokřižnych prědowanjow

Ćežkosć, na kotruž srjedźowěkowscy pisarjo, kotřiž su spytali, rěč kodifikować, bě njepřiměrjenje łaćonskeho alfabeta do někotrych zwukow pólskeje rěče, na přikład cz, sz. Z teje přičiny je so staropólska rěč zrědka zapisała a njeje měła standardny prawopis. Jeden pismik je móhł někotre zwuki podawać – na př. s je so čitało jako s, sz abo ś. Pisanje słowow kryješe so nimale dospołnje z prawopisom łaćonšćiny, na př. Bichek – Byczek, Gneuos – Gniewosz a p. Prěnja zapisana staropólska sada, wo kotrejž wěmy, je so wokoło lěta 1270 na Šleskej w t. mj. Henrykowskej knize zapisała: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai (originalny zynk: "Daj, uć ja pobrusza, a ti pocziwaj" – dźensniša pólšćina: "Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj" abo "Pozwól, że ja będę mełł, a ty odpocznij").

Prěni namjet zjednoćenja prawopisa je Jakub Parkoszowic, profesor Krakowskeje akademije, přednjesł. Reforma wobsta w zawjedźenju róžkatych a kulowatych pismikow za rozeznawanje twjerdych a mjechkich konsonantow a podawanje wokaloweje dołhosće přez dwójne pisanje wokalow, na př aa – /a:/. Ale namjet Parkoszowica njeje so přiwzał, a jeho teoretiske koncepcije njejsu namakali pokročowarjow.

Přikład

Zawjedźenje do „Legendy wo swjatym Aleksandrje”, přełoženeje do pólskeje rěče w XV. lětstotku:

Ach, Królu wieliki nasz

Coż Ci dzieją Maszyjasz,

Przydaj rozumu k mej rzeczy,

Me sierce bostwem obleczy,

Raczy mię mych grzechów pozbawić

Bych mógł o Twych świętych prawić.

Bibliografija

• Zenon Klemensiewicz – Historia Języka Polskiego, Warszawa 1974, wyd. PWN (pólski)