Wikipedija

Staroorientalistika

Staroorientalistika je wědomosć rěčow, stawiznow a kulturow Stareho orienta wot jewjenja prěnich klinopismowych tekstow w pózdnim 4. lěttaysacu hač do hašenja klinoweho pisma wokoło přewróta časow. Dokelž so prěnje wjetše wuryća w antikskej Assyriskej wotměwachu, je so staroorientalistika prjedy a tradicionelnje hdys a hdys tež dźensa assyriologija mjenuje. Geografiski rum staroorientalistiki wopřijima wulke dźěle Prědnjeho orienta na teritoriju modernych statow Irak, Syriska (antikska Mezopotamiska), Turkowska (Mała Azija) a Iran (Persiske mócnarstwo) kaž tež susodnych krajow.

Charakteristika

wobdźěłać

Staroorientalistika je filologisko-historiska disciplina. Hłowne žórło staroorientalistiki su na 550.000 tekstow, kotrež su z klinowym pismom na hlinjanych taflach napisane a su lěttysacy přetrali. Tute klinopismowe teksty su nimo staroegyptowskeho tekstoweho korpusa najstarši a za starogrjekskim najwobšěrniši tekstowy korpus cyłkowneho starowěka. Najwjetši dźěl tutych tekstow leži wšak hišće njepublikowany w mnoholičbnych muzejach a priwatnych zběrkach swěta; archeologiske wuryća dadźa nimo toho kóžde lěto nowe hlinjane tafle wustupować, tak zo ličba tekstow dale a dale přiběra.

Wuslědźenje materielnych dopokazow Stareho orienta je nadawk prědnjoaziskeje archeologije. K předmjetej facha njesłuša stara Egyptowska, kotruž egyptologija wobjednawa, byrnjež pod mjenom Stary orient we wobšěrnišim zmysle druhdy staru Prědnju Aziju a staru Egptowsku zjało. Stara Palestina. swět Stareho zakonja, hačrunjež historisce a wěcownje k Staremu orientej słuša, so po tradiciji přez (starozakonsku) teologiju/hebraistiku wuslědźa.

Dźělne pola staroorientalistiki

wobdźěłać

Staroorientalistika rozdźěluje so do slědowacych po rěčach definowanych dźělnych polow:

Akkadska rěč (akkadistika), (wuchodo)semitiska (t. r. z arabšćinu přiwuzna rěč Babylonjanow a Assyričanow, je so něhdy w Mezopotamiskej (Irak, Syriska) rěčała, wyše toho w cyłkownej Prědnjej Aziji z wašnjom a wot 3. hač do 1. lěttysaca př. Chr. stajnje dokładźena. Akkadšćina je geografisce a chronologisce najdale rozšěrjena a po ličbje a wšelakorosći tekstow najlěpje dopokazana rěč Stareho orienta.

Sumeriska rěč (sumerologija), najstarša traděrowana rěč čłowjestwa, kotraž ze žanej druhej rěču přiwuzna njeje, rěč wunamakarjow pisma z najbóle južneho dźěla Mezopotamiskeje, wot 3. hač do zažneho 2. lěttysaca př. Chr. dokładźena (a w kulće a we wědomosći tež hišće pozdźišo).

Hetitiska rěč (hetitologija), najstarša dokładźena indoeuropska rěč (přiwuzna z němčinu, jendźelšćinu, łaćonšćinu, grjekšćinu a staroindišćinu) wobydlerjow Małeje Azije (Turkowska) z połojcy 2. lěttysaca př. Chr. Pódla hetitišćiny steja lědma znate rěče luwišćina (je so w klinowym pismje a w swójskim hieroglifowym pismje pisała), palaišćina (wobě z hetitišćinu přiwuznej) kaž tež hattišćina (izolowana rěč, kotraž z druhej rěču přiwuzna njeje).

Amurritišćina, ugaritišćina, fenicišćina a staroaramejšćina (aramejšćina), su štyri w Syriskej rěčane sewjerozapadosemitiske rěče z 2. a 1. lěttysaca př. Chr., kotrež su jedna z jednej wusko přiwuzna. Amurritišćina je jenož přez jara wulku ličbu wosobowych mjenow a někotre požčonki z akkadšćiny rekonstruujomna. Druhe tři rěče su přez teksty w najstaršich alfabetach swěta traděrowane. Wusko přiwuzna je tež starohebrejšćina, rěč Stareho zakonja biblije.

Hurritiska rěč a urartejska rěč, dwě ze sobu přiwuznej rěči, kotrejž wšak nimatej genetisku přiwuznosć z druhimi rěčemi, prěnja je so w 3. a předewšěm w 2. lěttysacu př. Chr. w Mezopotamiskej (Irak, Syrien) a Małej Aziji (Turkowska) rěčała, druha w 1. lěttysacu př. Chr. w juhowuchodnej Turkowskej a Armenskej.

Elamska rěč, izolowana rěč z juhozapada Irana, wot 3. hač do 1. lěttysaca př. Chr., ale trochu njeprawidłownje dokładźena.

Staropersiska rěč, indoeuropska rěč achajmenidoweho mócnarstwa z 2. połojcy 1. lěttysaca př. Chr., w swójskim złóžkowym klinowym pismje.

Na zakładźe wuslědźenja rěčow a pismow wobjednawa staroorientalistika wšě aspekty staroorientaliskich kulturow, dalokož w prěnim rjedźe materielne žórła njetrjebaja: politiske stawizny, stawizny wšědneho dnja, stawizny nabožiny, stawizny prawa, stawizny literatury, stawizny wědomosće, stawizny hospodarstwa, socialne stawizny atd.

Studij a wučba

wobdźěłać

Staroorientalistika wuči so na slědowacych němskich uniwersitach: Swobodna uniwersita Berlin, Lipsk, Mainz, Jena ze statnej Hilprechtowej zběrku prědnjoaziskich starožitnostkow, Göttingen, Münster, Marburg, Würzburg, Erlangen-Nürnberg, Heidelberg, Tübingen, uniwersita Freiburg a Mnichow. Za staroorientalisku resp. prědnjoazisku archeologiju dybi so wyše toho Němski archeologiski institut (DAI) kaž tež Němske orientowe towarstwo (DOG) mjenować. W Awstriskej so staroorientalistika na uniwersitomaj Wien a Innsbruck wuči, w Šwicarskej na uniwersitomaj Bern a Genf.

Stawizny

wobdźěłać

Spočatki

wobdźěłać
 
Palast Tachara w Persepolisu, Iran

Prěnje archeologiske powostanki běchu so hižo dołho před 19. lětstotkom přez pućowarjow namakali, z jedneje strony přez wikowanskich pućowarjow, z druheje strony přez pućowarjow, kotřiž so přez to pozbudźichu, kraj biblije wopytać.

Spočatk 17. lětstotka Romski slědźer Pietro Della Valle (1586-1652) wopyta Mezopotamisku, dźensniši Irak, Persisku (dźensniši Iran) a Bliski wuchod (Syriska, Libanon a Palestina). Přinjese rozprawu w žiwych barbach, kotraž do stawiznow zańdźe a kopiju napisa, kotryž wot toho sławu doby: napis z Persepolisa. Zastorči modu mjez ludźimi zdźěłaneho byrgarstwa; kóždy pućowar čuješe so winowaty pućować, zo by znamješka abo rysowanki kopěrował, kotrež běchu na namakanych stelach abo pomnikach zwobraznjene. Nichtó njemóžeše tehdy prajić, štož tute napisy předstajichu, wo kotrychž Della Valle mysleše, zo bychu pismo byli a formulowaše sam chětro prawe hypotezy, bjeztoho zo móhł je dopokazać.

 
Křidłaty byk z čłowjeskej hłowu z Dur-Šarrukina (dźensa Chorsabad), Louvre (Paris)

Přiběranje pućowanjow a wuprawow dowoli jara bohaty material dodać, hačrunjež doba, hdyž je so dodał, njemóžeše znajomosće rozmnožić. Wažne wotkryća wotměwachu so mjez 1780–1790, doba, hdyž so prěnje wuprawy organizowachu. Tehdy knježeše přeswědčenje, zo znamješka pismo předstajichu, wo kotrymž zawěsće nic wjele zrozumichu, ale chcychu je dešifrować. Cil bě, napisy abo tafle namakać.

Wot spočatka 19. lětstotka Bliski a Srjedźny wuchod započeštej požadliwosće Francoskeje a Wulkobritaniskeje wuwabjeć a organizowane wuryća běchu znamjo wurubjenja, kotrež wulkomocy přez posrědkowacych slědźerjow praktikowachu.

W lěće 1842 přinjese francoski guwerner Botta jedyn z najwažnišich palastow mezopotamiskeje ciwilizacije na swětło: palast z Chorsabada. Hačrunjež běchu jara wažne, njemóžachu wotkryća přewrót w znajomosćach zawinować. Tohodla so njeporadźi srědk namakać, zo by namakane napisy čitało a to pak bě potom same předmjet slědźenja, kotrež 50 lět traješe a wjele specialistow mobilizowaše.

Dešifrowanje klinoweho pisma

wobdźěłać

Zo bychu klinowe pismo dešifrowali, slědźerjo złožowachu so na napisy na kamjenjach, kotrež su so w Persepolisu wotkryli. Tute napisy z Persepolisa wobsahowachu znamješka, kotrež su so do třoch špaltow rozrjadowali. Wupokaza so bórze, zo dźěše wo tři rozdźělne pisma. Ale z tych třoch pismow žane pismo znate njebě a nimo toho njebě žana wěstosć wo rěči abo rěčach, kotrež so w nich napisachu. Ale dóńdźe jara bórze k přeswědčenju, zo dźěše wo tekst w 3 rozdźělnych rěčach a pismach. Potajkim by móžno było, přez dešifrowanje jednoho pisma wobě druhej pismje dešifrować.

 
Napis z Behistuna w staropersiskim klinowym pismje

Slědźerjo dachu so do prěnjeje špalty, kotraž jenož 42 znamješkow wobsahowaše. Tohodla měnjachu, zo dźěše wo alfabet. Wuchadźo wot hypotezy, zo ciwilizacija, kotraž je to zhotowił, bě ta Persiskeho mócnarstwa 4. lětstotka př. Chr. a, wužiwajo znate literarne žórła, slědowachu, zo wužita rěč bě předchadnik persišćiny, kotryž je so wužił, zo by najstarše teksty pisał. Z druheje strony, znajachu wot grjekskich pućowarjow mjenje dweju jeho kralow, Darius a Kserkses.

Z tymi přeswědčenjemi wobrónjeny, je slědźer z mjenom Georg Friedrich Grotefend w lěće 1802 prěni alfabet postajił, kotryž dowoli, mjena persiskich kralow čitać. Jeho rozłoženje je poprawom z wjetšeho dźěla wopak było, tworješe pak zakład debatow, kotrež 40 lět mjez horstku specialistow trajachu. Hakle w lěće 1842 dojedna so wjetšina wučencow na alfabet, kotryž dowoli, cyły tekst čitać a jemu zwisowacy woznam dać.

Dešifrowanje druheje špalty sčini wjace problemow. Dokelž 110 znamješkow wobsahowaše, běchu jara bórze měnjenja, zo by wo złóžkowe pismo šło. Ale dokelž mějachu jenož jara mało dokumentow w tutym pismje a rěč, kotraž je so z nim napisała, njebě znata, bě dešifrowanje dlěše a sprócniwše hač za třeću špaltu. Tak da so prajić, zo najebać swojeho jednoreho napohlada, tute pismo zwužitkowa wjace dešifrowanje pisma z třećeje špalty.

Za třeću špaltu je so dźěło jako wjele komplikowane wopokazało. Wot lěta 1814 su so dešifrowanja namjetowali. Ale we woprawdźitosći zakaza wočiwidna wšelakorosć dale přińć, hač k někotrym njedospołnym grupam znamješkow. To je so wot lěta 1842 zwoprawdźiło, hdyž dešifrowanje persiskeho pisma so na trochu bóle solidny zakład złoži, tak zo postup započa so rysować.

Prěnje dźěło bě, znamješka dokładnje registrować, štož da so jenož přez sćerpliwe dźěło přirunowanja znamješkow prěki přez wulku ličbu tekstow činić. Zo bychu to činili, slědźerjo hižo njewobmjezowachu so jenož na teksty z Persepolisa. ale čerpachu z hoberskeho mnóstwa informacijow, kotrež so w běhu wuryćow namakali, kotrež so paralelnje wotměwachu.

Potom přińdźe doba spóznawanja znamješkow. Dyrbjachu zwuk abo woznam znamješkow namakać, přetož wěsći slědźerjo myslachu, hdyž ličbu zregistrowanych znamješkow widźachu, zo znamješka dyrbjachu cyłe słowa woznamjenjeć. Druzy myslachu, zo pismo bě dospołnje ze złóžkow zestajene, kotrež so kombinowachu, zo bychu słowa pisali.

Woprawdźe su so wšě debaty na dobu něhdźe pjatnaće lět koncentrowali, wot 1842 hač do 1857. Přirunujo swójske mjena w persiskej wersiji z tymi w třećej špalće, hodźeše so wotkryć, zo znamješka dadźa so jako złóžku kaž tež jako słowo wužiwać, zo samsne znamješko móžeše wjacore złóžki woznamjenjeć a zo wyše toho hišće samsna złóžka da so přez wjacore znamješka zwobraznić.

Potom, w lěće 1850, je so wotkryło, zo wěste znamješka so jako determinatiw wužiwachu, t. r. wosnadnjachu čitanje druhich znamješkow, bjeztoho zo bychu so same čitali. Samsne lěto je so dešifrowanska metoda etablěrowała. Wuchadźo wot hypotezy, zo rěč pismow by semitiska była, wučenc namjetowaše, złožkowe znamješka z hebrejskimi pismikami přirunować. Raz přiwzata, dowoli tuta metoda wulki skok w znajomosćach wo znamješkach činić.

A w lěće 1857, William Henry Fox Talbot, britiski dešifrowar, dźiwi na medijowe coupy, sčini pospyt, sćelo tři kopije samsneje, runje namakaneje tafle na třoch wuznamnych dešifrowarjow Henry Creswicke Rawlinson, Jules Oppert a Edward Hincks a jednu wobchowa sam. Štyri přełožki su so kryli, to bě dopokaz, zo čitanje pismow na hlinje da so mištrować.

Wot Assyriskeje do Sumera

wobdźěłać

Po periodźe wotkryća mezopotamiskeje ciwilizacije a dešifrowanja akkadšćiny, so žiwy zajim zapadneho wědomostneho swěta za tutón region zmócowaše. Wulke wurywanišća so nětko w Assyriskej zahajuja, tak zo tuta wědomostna disciplina mjeno assyriologija dósta, kotrež njedźiwajcy wotkrywanja nowych kulturow Stareho orienta wobchowa. Po wuryćach w Chorsabadźe (Dur-Šarrukin) přez Botty, Brit Austen Henry Layard wury namakanišćo Nimrod (Kalchu), potom Kujundźik, staru Niniwu, hdźež w lěće 1851 Assurbanipalowu knihownju wotkrywa, kotraž z tysacow taflow wobsta. Někotry čas pozdźišo je jeho Hormuzd Rassam narunał, wosobina, kotrehož mjeno je z wotkryćemi wulkeho wuznama zwjazane. Namakanki z assyriskich stolicow su se do Francoskeje a Zjednoćeneho kralestwa pósłali, hdźež Louvre a Britiski muzej wozbožuja. Paralelnje přełožki postupowachu a w lěće 1872 přełoži George Smith babylonsku wersiju stawizny wo lijeńcy. Tute wotkryće zbudźi wulku kedźbnosć.

 
Statueta Gudey, Lagašoweho krala

Samsna perioda widźeše spočatk prěnich wuryćow w Delnjej Mezopotamiskej, hdźež so namakanišća Ur, Uruk a Suza identifikowachu. W lěće 1877 přewjedźe Francoz Ernest Chocquin de Sarzec wuryća w Tello, prjedy mylnje jako stary Lagaš identifikowany (je jón tehdy Sirbula čitał), ale we woprawdźitosći wotpowěduje wón Girsu. Wón je tam wotkryća činił, kotrež du do staršich periodow wróćo, hač do tych druhich namakanišćow, kotrež su so hač do toho wuryli, a namaka tam wosebje supowu stelu a postawy z Gudeoweho kralestwa. Namakanišći Nippur a Suza stej w tym wokomiku z wažnymaj wurywanišćomaj. Tafle, kotrež su so tam wotkryli, dachu eksistency druheho luda hač Semitow wustupować, Sumeričanow, kotrychž rěč je so tehdy wotkryła. Eksistencu tutoho luda su sej hižo prjedy přełožowarjo klinopismowych taflow myslachu, kotřiž cuze słowa w słowoskładźe semitiskich rěčow (assyrišćiny a babylonšćiny) namakachu. Wuryća w Suzy, nawjedowanych wot J. de Morgana po 1897, přinjesechu jedyn wjetšich dokumentow mezopotamiskich stawiznow na swětło: Hammurabijowy kodeks, kotryž pater Jean-Vincent Scheil přełoži.

 
Tekstowy wurězk z Hammurabijoweho kodeksa w klinowym pismje

Spočatk 20. lětstotka rozšěrjachu so bóle rigorozne archeologiske wurywanske metody, wosebje z přichadom Němcow na polu assyriologiskich studijow, w tutym zmysle sylnje wot kejžora Wilhelma II. spěchował. Walter Andrae přewjedźe wuryće Assura, mjeztym zo Robert Johann Koldewey započa Babylon wuslědźeć. Parallelnje dowola dźěło přełožowarjow mezopotamiske stawizny w hrubych rysach wozjewić, a započina so korpus zarjadniskich a hospodarskich tekstow analyzować, kotrež su mezopotamiske namakanišća dodali. Prěnja swětowa wójna 1914 - 1918 přetorhny tutón elan.

Doba mjez wójnomaj: postup a rozšěrjenje assyriologiskich studijow

wobdźěłać

Po 1918 je so Bliski wuchod ze spadom Osmaniskeho mócnarstwa politisce přewróćił. Mandaty, kotrež buchu Britam w Iraku, w Palestinje a w Jordaniskej a Francozam w Syriskej a Libanonje dowěrjene, potom modernizacija Turkowskeje a Persiskeje budu wuslědźenje archeoligiskich wurywanišćow tutych krajow wosnadnjeć, zdobom budu geografiski wobzor assyriologiskich studijow rozšěrjeć.

 
Busta modlerja, Ištariny templ w Mari, Louvre

Hižo do 1914 běchu wuryća zwonka Mezopotamiskeje polo assyriologije rozšěrili. Wot 1886 běchu so klinopismowe tafle w Egyptowskej, w Tell el-Amarna wotkryli: Listy z Amarny, diplomatiska korespondenca faraonow Amenhotepa III. a Amenhotepa IV. (Echnatona), a jich přełoženje je so za prěnje lěta 20. lětstotka dokónčiło. W lěće 1906 bě Němc Hugo Winckler město Boghaz-Köy wurył, antikski Hattuša. Diplomatiske tafle, kotrež bě tam wotkrył, běchu w do toho njeznatej rěči popisane: Hetitišćina. Tuta je so w lěće 1915 wot Bedřicha Hrozneho wuhódała, a je najstarša znata indoeuropska rěč swěta.

W lětach 1920-1930 polěpšichu wurywanske metody. Wurywanišća Babylon, hdźež bě Koldewey swoje dźěło hač do jeho smjerće w lěće 1925 zaso zahajił, Uruk Juliusa Jordana a strony rěki Dijala ameriskeho teama instituta Oriental Institute of Chicago, nawjedowaneho wot Henri Frankforta, su so z wjace srědkami analyzowali, a dodachu jara přeswědčace wuslědki, kotrež dowolichu, chronologiju mezopotamiskich stawiznow lěpje zeznać. Najwuznamniše wotkryće tuteje doby je britiskemu teamej Leonarda Woolley dźakować, kiž w Urje wurjadny kralowski pokład z archaiskeje doby wotkry.

 
Urowa standarta

Zwonka Mezopotamiskeje su so mnoholičbne wurywanišća zahajili. Claude Schaeffer a René Dussaud započeštej Ras Šamra (Ugarit) wurywać, a Tell Hariri (Mari) je so w lěće 1933 wotkrył a wot André Parrot wurył. Hromadźe ze Suzu su to najwažniše archeologiske městna francoskeje assyriologije. Kóžde je wurjadny tekstowy korpus dodał, kotryž do dźensnišeho njeje dospołnje přełoženy, a kotryž hišće dale rosće. Tafle, kotrež su so w Ugariće na swětło přinjesli, pokazuja najstarši alfabet, kotryž je znaty do dźensnišeho. Wuslědźowanje wurywanišćow w Syriskej a w Anatolskej, předewšěm Yorgana Tepe (Nuzi), da nowy lud wustupować, Hurritow, kotrychž rěč započa so přełožować. W Armenskej wotkrychu lud Urartu, kotryž na hurritišćinu podobnu rěč rěčeše, kotruž Johannes Friedrich w lěće 1930 wuhóda. Iranska wysočina je so tež wuslědźiła: su so palast Dariusa I. w Persépolisu a starše wurywanišća Tepe Giyan, Tepe Sialk abo Tepe Hissar wuryli.

Po 1945: nowe wotkryća a polěpšenje metodow

wobdźěłać
 
Zikkurat (schodźenkowa wěža) w Ebli

Disciplina je so po 1945 dale z wjace srědkami wuhotowała. Hižo prjedy wuslědźene wurywanišća buchu znowa wuryte, mjeztym zo wotstorčenym dobam wěnuja, prastawiznam Stareho orienta. Jericho w Palestinje a Çatal Höyük w Turkowskej stej mjez najznaćišimaj wuslědźenymaj wurywanišćomaj w tej periodźe. Staroorientalistika wjedźeše na powšitkowne wašnje postup archeologije dale, kotraž so studijej wokoliny wěnowaše, a interdisciplinarnosć. Ale we wurytych namakanišćach wěnowachu wosebje pomnikam a zanjechachu zwjetša bydlenske štwórće hač na někotre wuwzaća (Ur, Ugarit, Hacilar). Regiony, kotrež su so něhdy za periferne měli, dóstachu wjetši wuznam a prócowachu so stawizny Stareho Orienta hišće raz wobkedźbować, tónkróc na mjenje "mezopotamisko-centristiske" wašnje. Wotkryće města Ebla w lěće 1975 přez italski team pod wjednistwom Paolo Matthiae a přełožowanje taflow, kotrež su so tam namakali, wjedźeše k wotkrywanju wažnosće rozwića Syriskeje na spočatku bronzoweje doby, štož so sej do toho njemysleše. Najnowše wuryća w dole rěki Chabur du do samsneho směra, cyle kaž cyle nowe wotkryće wurywanišća Jiroft w Iranje (w lěće 2001). Rozšěrjenje wuryćow antikskich wurywanišćow na rum, kotryž wot Egyptowskeje hač do Srjedźneje Azije rozpřestrěwa, je dowoliło, wuznam zwiskow mjez rozdźělnymi kulturami do prědka stajić, kotrež su so tam namakali, a wikowanske poćahi mjez nimi, kotrež so wot dalokich dobow pokazowachu. Ale to přesahuje wobłuk staroorientalistiki.

Rozšěrjenje pola assyriologiskich studijow po lěće 1945 je slědźerjow nuzowało, so na wosebite dźělne polo specializować, na geografiju (Assyriska, Babylonska, Elam atd.), na dobu (neolitikum, archaiska, stara, srjedźna abo nowa perioda) a/abo na bóle specialne pola (stawizny nabožiny, hospodarstwa, diplomatije atd.). Tak je so staroorientalistika do wjacorych dźělow rozšćěpała. Po Samuelu Noahu Kramerje, kotryž so w swojim wulkim dźěle Stawizny započinaja so ze Sumerom za "sumerologa" wuda, su sej druzy slědźerjo jeho za přikład wzali a dachu so "hetitologow", "elamologow" atd. mjenować. To njeje zadźěwało, zo najebać wšěch rozdźělnych polow, kotrež so namjetuja, studij Stareho orienta přeco relatiwnje podobne metody wužiwa, kotrež činja, zo tuta disciplina wěsty zwjazanosć wobchowuje.

Politiska situacija Srjedźneho orienta po 1945 je we wěstych regionach móžnosće wuryćow jara wobmjezowała: byrgarska wójna w Libanonje, iranska rewolucija, wójna mjez Iranom a Irakom a aktualna situacija w Iraku. Wěste staty maja tež wulke ćežkosće w boju přećiwo rubježnym wuryćam, kotrež hižo wot spočatkow staroorientalistiki jewja, předań wuměłskich twórbow abo antikskeje tafle, kotrež w ćežkej dobje přeco dobytki lubjachu.

Staroorientalistika dźensa

wobdźěłać

Staroorientalistiskej disciplinje je po połdra lětstotku eksistency poradźiło, stawiznam čłowjestwa wažnu periodu jich zańdźenosće wróćo dać a ju w hrubych rysach wopisać. Wona je periodu zaso wotkryła, kotraž wutworjenje ciwilizacije, jewjenje městow, pismo, nowe techniki, nastaće wažnych politiskich jednotkow, wutworjenje myslenskich směrow widźała, kotrež su wulki dźěl dźensnišeho swěta wobwliwowali (bibliske studije su wosebje z tymi Stareho orienta zwjazane).

Wězo, zwostawa hišće wulka ličba dypkow, kotrež dyrbja so wujasnić. Dla polěpšenja stawa znajomosćow wo tutej starej ciwilizaciji, dyrbja so prjedy studowane podłožki w swětle nowych wotkryćow znowa analyzować. Tutón njepřestajny postup dawa přičinu měnić, zo wěsta ličba wěstosćow, kotrež mamy tuchwilu wo wšelakich aspektach stawiznow Stareho orienta, bychu w přichodnych lětach swoju płaćiwosć zhubili. Porno tomu zwostawa wulka ličba taflow, kotrež hišće njejsu přełožene a analyzowane: wulki dźěl archiwow z Mari, kotrychž přełoženje je so hižo před 1939 započało, hišće njeje studowany; z 10.000 srjedźnobabylonskich taflow, kotrež su so w Nippurje wuryli, je jenož malički dźěl wozjewjeny. A to su jenož někotre přikłady. Z prawdźepodobnym wotkrywanjom nowych kopicow taflow (kaž te, kotrež su njedawno w Qatnje na swětło přišli), korpus k dispoziciji stejacych tekstow ma wulke šansy so hišće za přichodne lěta rozmnožić. To wučinja wěsće rozdźěl mjez staroorientalistiku a najwjace druhich disciplinow antikskich stawiznow, hdźež tekstowy korpus je takrjec blokowany (kaž to za klasiski starowěk trjechi).

Rumowy a časowy wobłuk

wobdźěłać

Definicija wobłuka stawizniskeje discipliny je njezbytny předpokład. Čas, hdyž wobzor assyriologiskich studijow bě na Assyrisku mjez 9. a 7. lětstotkom př. Chr. wobmjezowany (po tym disciplina swoje mjeno dósta) je hižo dawno nimo, a wot nětka rozpřestrěwa jeje studijne polo po wjacorych lěttysacach a wopřijima cyły Bliski wuchod.

Rum

wobdźěłać

Mezopotamiska bě dołho preferowane městno za assyriologiske studije. To rěka, w tutym regionje, inkluziwnje Persisku, je disciplina swoje prěnje bitwy biła. Pozdźišo su so druhe ciwilizacije zwonku tutoho ruma wotkryli: Elam, Hetitow, Hurritow, Urartu, druhe w Syriskej (Ugarit, Alalach) a w Palestinje. Mezopotamisku mějachu za srjedźišćo tutych ciwilizacijow, kotrež bychu nětko na schodźenku "nakromnych kónčinow" byli. Je wočiwidnje, zo Mezopotamiska, předewšěm w swojim južnym dźělu, je postajowacu rólu při jewjenju ciwilizacijow Bliskeho wuchoda hrała, hewak njeby wunamakanje pismoweje formy było, kotruž susodne regiony přewzachu, husto z elementami jeje kultury. To njezadźěwa wšak, zo serija wotkryćow wulkich wurywanišćow zwonka Mezopotamiskeje (Ebla, Mari, Hattuša) pohnuwaja dźensa specialistow, mjenje "mezopotamisko-centristiski" wid wěcow prezentować. Dopokaz za to je fakt, zo zapřijeće "Stary orient" (do kotrehož so druhdy samo Stara Egyptowska zapřija) je něhdy běžniše zapřijeće "Mezopotamiska" wutłóčiło.

Rum, kotryž assyriologojo a druzy historikarjo Stareho orienta (sumerologojo, hetitologojo atd., kotřiž ze samsnymi metodami dźěłaja) wuslědźeja, zapřijima slědowace kónčiny:

  • na zapad Srjedźnozemske morjo hač do Lewanty (druhdy z Cypernom) a dźěl Anatolskeje (znajmjeńša hetitiski swět 2. lěttysaca př. Chr.)
  • na wuchod iranska wysočina, kotrejež jenička stawizniska ciwilizacija je Elam do jewjenja Persiskeho mócnarstwa srjedź 1. lěttysaca př. Chr.
  • na sewjer móhła mjeza w Armenskej być, w prěnjej połojcy 1. lěttysaca z urartejskim mócnarstwom
  • na juh je mjeza Persiski zaliw na wuchod (inkluziwnje wěste kupy we wěstych periodach, wosebje Bahrajn/Dilmun), arabska pusćina dale na zapad

Hačrunjež so Egyptowska druhdy do wulkeho Stareho orienta zapřijima, rozeznawa so studij tutoho kraja k tutej periodźe jara wot toho skupiny ciwilizacijow, kotrež assyriologojo studuja, a, byrnjež zwiski mjez woběmaj polomaj we wěstych periodach sylne byli, wostawatej egyptologija a staroorientalistika jara rozdźělnej disciplinje. Jeničke dokumenty, kotrež z Egyptowskeje pochadźeja a staroorientalistiku nastupaja, su listy z Amarny.

Chronologija a periodizacija

wobdźěłać

Spočatki periody, kotruž staroorientalistika wuslědźa, su jednore: dźe wo spočatk produkcije spisownych dokumentow, tuž jewjenje pisma wokoło 3400 - 3300. To wostawa teoretiske, přetož studije tuteje periody wobroćeja so skerje na archeologiju, a móža dale w času wróćo sahać. Stawizny, kotrež na podawkach bazuja, móže so hakle w druhej połojcy 3. lěttysaca zopočeć, njedostatka prjedawšich dokumentow dla, kotrež nas wo tutym polu informuja.

Časowy kónc assyriologiskeho pola je kónc produkcije klinopismowych dokumentow, tuž spočatk 1. lěttysac po Chr. w Babylonskej, kotrež antiksku mezopotamisku kulturu wobchowachu. Zbytk Bliskeho wuchoda staroorientalistiku wot spada babylonskeho mócnarstwa w lěće 539 wjace njenastupa, byrnjež dźěła wo pozdźišich mezopotamiskich žórłach k tutomu podawkej móhli specialistow za achajmendiske, seleukidiske a partiske mócnarstwo zajimować.

Chronologija Stareho orienta wostawa wjele debatowana tema. Ći, kotřiž relatiwnej chronologiji přiwisaja, maja wobmjezowany dosah, mjenujcy jenož jednu periodu, a za tych, kotřiž absolutnej chronologiji přiwisaja, wobsteji strach, zo datowanje wjele podawkow wohrožuja. Su sej datowanja podawkow wot astronomiskich zjawow 8. lětstotka př. Chr. wěsći. Zwonka tuteje doby čini cyły 2. lěttysac problemy. Přiznawa so, zo zwučena chronologija, tak mjenowana "srjedźna chronologija" je wopak. Ale wobchowuje so po konwenciji, doniž so specialisća na chronologiju njedojednaja, kotraž tuchwilu hišće njeje widźeć. Dźěła belgiskeho teama su ke "krótkej chronologiji" wjedli, kotraž kładźe spad prěnjeje Babylonskeje dynastije do lěta 1499, přećiwo powšitkownje připóznatemu datumej 1595. 16. lětstotk "srjedźneje chronologije" steji w srjedźišću problema. Přiwisnicy "krótkeje chronologije" namjetuja, srjedźnu chronoloiju "wotstronić", štož prjedawše datumy za dobyće nad Babylonom přez Hetitow wo jedyn lětstotk znižuje. Je porno tomu problemy z datowanjom wokoło druheje połojcy 2. lěttysaca. Pad je wosebje rjejaty za hetitiske mócnarstwo: specialisća maja tajke ćežkosće so na datumy absolutneje chronologije dojednać, zo někotři z nich je w swojich publikacijach radšo njewozjewjeja.

Periodizacija stawiznow Stareho orienta wariěruje po městnach a periodach. Wěste nastupaja wulki dźěl Bliskeho wuchoda: Urukowa perioda, nowoassyriske mócnarstwo, nowobabylonske mócnarstwo. Su sej přiwučili, chronologiju Mezopotamiskeje na zbytk Stareho orienta w 2. lěttysacu nałožić, wosebje za starobabylonsku periodu (2004-1595), njepřihódna terminologija, přetož Babylon bě hakle wokoło srjedźizny tuteje periody politiska wulkomóc, ale je přez konwenciju wostała. We woprwdźitosći je dale a dale tendenca, stawizny regionow Stareho orienta po jich swójskej chronologiji rozdźělić, kotraž móže na tu druhich regionow jara podobna być. Na přikład:

  • Mezopotamiska: Urukowa perioda (4100-2900), archaiske dynastije (2900-2340), Akkadowe mócnarstwo (2340-2195), nowosumeriska perioda (Ur III) (2195-2004), starobabylonska perioda (2004-1595), srjedźnobabylonska perioda (1595-1000), paralelnje k tomu srjedźnoassyriska perioda (1350-911), nowoassyriska perioda (911-609), nowobabylonska perioda (624-539), achajmenidiska perioda (539-331), helenistiska perioda (Seleukidźa) (331-140), partiska perioda (140 př Chr. - 224 po Chr.)
  • Syriska: Protosyriska perioda (3100-2000), starosyriska (starobabylonska) perioda (2000-1600), srjedźnosyriska perioda (1600 - 12. lětstotk), nowosyriska perioda (12. lětstotk - 8. lětstotk)
  • Elam: Protoelamiska perioda (3100-2600), staroelamiska perioda (2500-1600), srjedźnoelamiska perioda (1500-1100), nowoelamiska perioda (1000-539)
  • Hetitiske mócnarstwo: Stare mócnarstwo (1650-1465), srjedźne mócnarstwo (1465-1380), wulkomócnarstwo (1380 - wok. 1180), nowohetitiska perioda (1180-720). Trevor Bryce wotpokazuje tutu periodizaciju, a zjednoća srjedźnu a wulkomócnarstwowu periodu.

Hlej tež

wobdźěłać

Literatura

wobdźěłać
  1. Vom Paläolithikum bis zur Mitte des 2. Jahrtausends.
  2. Das Ende des 2. Jahrtausends.
  3. Die erste Hälfte des 1. Jahrtausends.

Eksterne wotkazy

wobdźěłać
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije