Mezopotamiska

Mezopotamiska (grjeksce: Μεσοποταμία Mesopotamia, aramejsce: ܒܝܬܢܗܪܝܢ Beth Nahrin, kurdisce: Mezopotamya arabsce: بلاد مابين النهرين Bilād mā bain an-Nahrain) woznamjenja (kraj) mjez (dwěmaj) rěkomaj abo tež krótko Mjezyrěčina a woznamjenja w historiskim zmysle kónčinu dólnych runinow mjez rěkomaj Eufratom a Tigrisom, w kotrejž měšćanske staty Sumeričanow, Babylonjanow, Aramejčanow a Assyričanow ležachu.

Mezopotamiska znutřka dźensnišich statnych hranicow

Zapřijeće a definicija

Dźensniše wužiće mjena Mezopotamiska za kraj mjez rěkomaj zapřijima kónčinje wot Sumer a Akkad, kotrejuž dólne runiny su znate pod mjenom Južna Mezopotamiska. Prěnjotnje so kónčina Mezopotamiskeje we wysokosći dźensnišeho Bagdada započa a rozpřěstrě so hač do regionow sewjerneje Syriskeje.

Geografija

Z Mezopotamiskej jako Mjezyrěčina su geografisce dźensniše kónčiny Iraka sewjerowuchodneje Syriskeje kaž tež juhowuchodneje Turkowskeje definowane. Za přirodne mjezy maja wuchodne dólne nakromne kónčiny horinow Zagros a Taurus, pobrjóžna kónčina Persiskeho golfa a započinaca so syrisko-arabska pusćina. Žórłowe regiony Eufrata a Tigrisa pak geografisce k Mezopotamiskej njesłušachu. Z kóncom nowowbabylonskeho mócnarstwa so tež historiske stawizniske zapřijeće Mezopotamiska kónčeše. Slědowace epochi z jich nowymi politiskimi statnymi wutworami tohodla pod historiske mjeno Mezopotamiska njesłušeja.

Politiske wliwowe kónčiny

Assyriska, Babyloniska a Sumer pěstowachu dalokosahace politiske poćahi k susodnym krajam, kotrež buchu tež zdźěla za prowincy mezopotamiskich jadrowych krajow deklarowane. Mjez krajemi starowěka, kotrež njesłušeja k historisce definowanym geografiskim kónčinam Mezopotamiskeje, su mj. dr. Armenska, Urartu, Mittani, Mediska, Elam a zažne persiske mócnarstwo, prjedy hač wot lěta 539 př. n. l. prěni naslědny stat stareje Mezopotamiskeje tworješe.

Předstawizny

Najstarše archeologiske wobsydlenske sćěhi hodźa so za połojcu 11. lěttysaca př. n. l. při srjedźnmy Eufraće w Murejbeće dopokazać, hdźež su so pochowane byče nopy w kulojtych domach namakali. Hodźi so z wěstotu předpokładować, zo běchu podobne poměry w susodnych regionach, dokelž družina namakankow typiske znamjenja cyłkowneje Mezopotamiskeje reprezentuje. Wot 10. lěttysaca př. n. l. hodźa so wumodelowane žónske figuriny namakać. Obsidian w małych mnóstwach pokazuje na wikowanje z Kapadociskej. Namakane obsidianowe brjenki su dopokaz zažneho wikowanja.

Hač do 8700 př. n. l. móžemy architektoniski pokrok wobkedźbować. Něhdy kulojte bydlišća přeměnjachu so do róžkatych domow, kotrež nětko tež nad wjacorymi rumnosćemi disponowachu. Žitne zbytki w silach pokazuja na prěnje ratarkse činitosće. Něhdźe wot 7700 př. n. l. pokazuja wšě domy, w kotrychž buchu čłowjeske nopy namkane, róžkaty stil. Specialny porjad pokazuje podobnosće na kult mortwych Jericha. Ze sedmoho lěttysaca do Chrystusa pochadźeja najstarše dokłady za keramiku. Objekty pokazuja měnjace so motiwy a techniki, kotrež pokazuja na dołhi wuwiwanski proces přez wjacore lětstotki. Wot 6. lěttysaca př. n. l. hodźi so prěni raz palena hlina z prehistoriskimi modelemi hornčerskeje tačele dopokazać.

Južna Mezopotamiska

Wobsydlenje započa so mjez 5000 a 4000 př. n. l. w Obejdskej dobje. Ratarjo wobsydlachu kraj mjez Babylonom a Persiskim golfom, wjedźechu prěnje ratarstwo. Dźělenje dźěła nasta, hornčerska tačel bu wunamakana, Temple z hlinjanych cyhelow su nastate. Wot Urukoweje doby (4000–3100 př. n. l.) namakachu města a spočatki pisma, kotrež so ze systema piktogramow k sumeriskemu klinowemu pismu wuwiwaše.

Srjedźna Mezopotamiska

W dólnych runinach srjedźneje Mezopotamiskeje ležachu jako najwuznamniše městnosće Sippar, Dur-Kurigalzu a Opis. Kónčina bě přez rěku Dijala a horni běh Delnjeho Zaba wobmjezowana. Plahowachu hłownje žito. Najwažniša hospodarska hałza wšak bě zhotowjenje smoły a kołmaza w regionje Opis.

Sewjerna Mezopotamiska

Wosebitu rólu hraješe w 4. a 3. lěttysacomaj př. n. l. tež sewjerna Mezopotamiska, kotrež so wobchadnje druhdy tež Hornja Mezopotamiska mjenuje. K njej słušachu kónčiny při hornim běhu Eufrata, Tigrisa a Habura. Wuznamne města su tam nastali, kaž Mari, Ebla, Hama, Hamukar, Tell Halaf/Aleppo, Nabada, Niniwa a tež Assur.

W druhej połojcy 3. lěttysaca př. n. l. da so nimo toho jednotna kultura w tutej kónčinje zwěsćić, kotraž so mjez druhim přez standardizowany załožk Akropolisa z palastom a templemi w srjedźišću sydlenskeje hórki wuznamjeni.

Wot Sumera hač ke kóncej nowobabylonskeho mócnarstwa

Najwjetši dźěl znatych stawiznow Mezopotamiskeje je přez připućowanja po skupinach charakterizowany. Zwjetša rozpadny region do wjele měšćanskich statow, podobnje kaž w starowěkowskej Grjekskej, pod kralemi, kotřiž nachwilu jedny přećiwo druhemu wojowachu. Běchu fazy, kotrež buchu přez wulke mócnarstwa dominowane a druhe, w kotrychž mocy ze susodnych regionow dobywanske wójnske wuprawy wjedźechu.

Chronologija zepěra so na assyrisku lisćinu kralow, lisćinu eponymow a chroniku eponymow. Přez rjad synchronizmow hodźi so najwjace babylonskich kralow (po sumeriskej a babylonskej lisćinje kralow A) do systema zasunyć. W Babylonskej so lětnje mjěna (po wažnym podawkom) hač do časa knjejstwa krala Kurigalzu I. wužiwachu, po tym wužiwa so zwjetša jenož lěto knjejstwa krala jako referencu.

Nimo toho su synchronizmy znate: Šamši-Adad I. z Assyriskeje zemrě w 17. lěće knjejstwa krala Hammurabi, Ammiṣaduqa, kral Babylona knježeše 146 lět po stupjenju krala Hammurabi. Babylon připadny w lěće 31 krala Šamšu-ditana k Hetitam pod Muršili I. Z wobkedźbowanjow Wenusy w času krala Ammiṣaduqa spytachu, absolutne daty wotwodźić. Wotpowědny podawk wospjetowaše so kóžde wosme lěto. Nimo toho je rozprawa wo dwěmaj zaćmićomaj měsačka za čas UR-III-dynastiju.

Tež archeologiske namakanki su rědke. Wjele starobabylonskich sydlišćow bu rozpušćene. Po Gasche et al. (1998, 7) je so tutón proces wšak hižo před padom Babylona započał a zda so, zo bě ze změnu hydrologiskeho systema za čas knjejstwa Samsuiluny zwjazany. Ur, Uruk a Larsa nad Eufratom běchu potrjechene, ale tež Girsu a Lagaš buštej rozpušćenej, w 30. lěto knjejstwa Samsuiluny potom tež Isin a Nippur. Tež rozpjeće keramikowych formow jasnje woteběra (Gasche et al. 1996, 43). Zda so, zo bě kónčina na wuchod Tigrisa mjenje potrjechena.

Sumeričenjo

Prěnje pisomne dopokazy w južnej Mezopotamiskej su w sumeriskej rěči spisane. Někotři rěčespytnicy měnja, zo sumeriska rěč móhła z mongolšćinu, finšćinu, madźaršćinu abo z turkowšćinu přiwuzna być a wotwodźeja z toho připućowanje Sumeričanow do Mezopotamiskeje z wuchoda, měnjo, zo tam su korjenja tutych rěčow. Njejsu žane archeologiske dokłady za tajke připućowanje. Teorija, zo južna Mezopotamiska w neolitikumje hišće pod mórskej hładźinu ležeše, njeda so mjeztym wjace dźeržeć, chibazo přińdźe přez eroziju w sćěwku rólniskeho wužiwanja a přepasenja w Taurusu a Zagrosu k sylnemu nanjesenju pódy.

Kónc 4. lěttysaca př. n. l. buchu technologije za efektiwniše powodźenje polow wuwite a etablěrowane, tak zo móhli so prěni raz města tworić. Rozhałžkowany kanalowy system bu wot tak mjenowanych měšniskich wjerchow zorganizowany a zhromadnje wobtwarjeny („templowe hospodarstwo“).

Rjemjesło a wikowanje nabywaštej dale a bóle wuznam a města buchu dale a bóle zamóžite. Kóžde z tutych sydlišćow bě politisce samostatne.

Přiběrace žadanja na organizaciju a tež templowe hospodarstwo wuměnjachu a spěchowaštej wuwiwanje pisma. Na spočatku słužeše pismo jenož knihiwjedstwu- Najwažniše město Sumeričanow bě Uruk, jedyn z jeho knježićelow bě Gilgameš. Epos wo tutym rjeku maja so za najstarši wobchowany literarny dokument čłowjestwa. Wokoło lěta 2700 př. n. l. bě klinowe pismo w swojich móžnosćach dospołnje wuwite.

Wot lěta 3000 př. n. l. připućowachu nomadźa ze sewjera do južneho Mezopotamiskeje. Sumeriska lisćina kralow, kotraž tež wo lijeńcy powěda, dokumentuje tute pućowanja přez mjenowanje semitiskich mjenow. Historikarjo mjenuja tutu dobu zažnodynastisku periodu, kotraž so w 23. lětstotku př. n. l. skónči.

W tutej dobje rozłama jednota duchowneje a swětneje mocy. Palasty buchu za kralow natwarjene, kotrež nic jenož reprezentaciji słužachu. Kralojo tuteje doby mjenowachu so lugal (= „wulki čłowjek“). Swój mócnarski narok pokazachu knježićeljo tež přez swoje rowy, dajo so z swojej družbinu pohrjebać. Wjacore tutych kralowskich rowow namakachu blisko města Ur.

Dalše namakanki, kotrež mějachu za hospodarstwo rozsudny wuznam, běštej koleso a hornčerska tačel (pózdnja Uruk-doba).

Zjednoćenje a čas rozkćěwa pod Akkadom

Ze Sargonom z Akkada so nowa epocha započa (wokoło 2235-2094 př. n. l.). Załoži prěnje wulke prědnjoaziske mócnarstwo, zjednoćejo wjele měšćanskich statow. K swojemu mócnarskemu wobwodej słušeše cyłu Mezopotamisku, dźěle Syriskeje, Irana a Małeje Azije. Město Akkad, kotrehož zbytki hišće njebuchu namakane, bu knježerstwowe sydło. Akkadska rěč wutłóči sumerišćinu jako rěčanu rěč; sumerišćinu wšak wužiwachu dale jako sakralnu, ceremonialnu, literarnu rěč a jako rěč wědomosće. Dobywanja Sargona wjedźechu k hospodarskim a kulturelnymi zwiskam z podćisnjenymi ludami a z nowymi susodami. Přistup k Persiskemu golfej daše florěrowace mórske wikowanje nastać.

Mócnarstwo Akkada žane dołhe wobstaće njeměješe. Mnoholičbne zběžki a předewšěm připućowacy hórski lud Gutejčanow skónčichu tutu epochu.

Tute prěnje wulke mócnarstwo zwosta w mytach regiona žiwe. Tak wjele pozdźišo samo Assyričenjo w swojich stawiznach wo Sargonje rozprawichu.

Nowosumeriske mócnarstwo dynastije Ur III

Po nic cyle 100 lětach buchu Gutejčenjo wuhnaći, a sumeriske měšćanske staty dóńdźechu zaso k mocy a wulkosći. Město Ur bu znowa srjedźišćo. Sumerišćina bu zarjadniska rěč. prěnje cikuraty nastawaja.

Tuta doba wuznamjeni so přez krute zarjadnistwo a přez wudawanje prawniskich wukazow (Kodeks Ur-Nammu). Je to poslednja wot Sumeričanow charakterizowana epocha. Jich rozpad je přez zańdźenje mocy městow wuznamjeny. přez to měł dalši nomadny lud swoju šansu k postupej dóstać (hlej tež: Lisćina kralow z Ura).

Starobabylonska doba

Pod kralom Hammurabi, w starobabylonskej periodźe (2000 př. n. l. - 1595 př. n. l.), so město Babylon do srjedźišća tehdyšich podawkow dósta a bu tak wuznamne za region, zo Grjekojo pozdźišo cyłu Mezopotamisku Babylonsku mjenowachu. Hammurabi je znaty, dokelž spisa jednu z prěnich traděrowanych zběrkow zakonjow, tak mjenowany kodeks Hammurabi. W 280 paragrafach prawidłowaše aspekty ciwilneho prawa, chłostanske prawo a zarjadniske prawo. Poda nam wjele rozsudźenjow jednotliwych padow, kotrež so často přez wulku krutosć wuznamjenjachu. Historikarjo njejsu sej wěsći, kak dołho so tuta zběrka zakonjow wobkedźbowaše.

Assyriska doba

Assyriske mócnarstwo

We 18. lětstotku př. n. l. knježeše Šamši-Adad I. wjetše mócnarstwo na sewjer wot Mezopotamiskeje, ale w prěnjej połojcy 17. lětstotka Assyriska zaso rozpada a staroassyriske mócnarstwo so skónči.

W 14. lětstotku př. n. l. Assyriska zaso na mocy naby. Stolica Aššur ležeše při hornim Tigrisu. Historikarjo měnja, zo tute město najprjedy bě pod knjejstwom Akkada, mjeztym zo prěni Assyričenjo běchu nomadźa.

Na čole Assyričanow steješe kral, kiž so tež za zastupjerja bóha Aššur měješe. Pódla kupnicy wulku móc w kraju wukonjachu. Assur, geografisce ležo při wažnych wikowanskich pućach, wikowaše z Babylonom, Anatolskej a dźensnišim Iranom.

Pod Aššur-uballit I.om (1353-1318 př. n. l.) naby Assyriska swój wliw wróćo. Mnoholičbne dobywanja wjedźechu k hospodarskemu rozmachej. Kral Tukulti-Ninurta I. zrozumi so zaso jako zastupjer boha Assur. Mjenowaše so tež "knježićel štyrjoch zemjedźělow”. Z jeho smjerću so tak mjenowane srjedźoassyriske mócnarstwo skónči.

Posledni rozmach dožiwi mócnarstwo z kralom Aššur-danom III. (935-912 př. n. l.), kiž wjele aramejskich městow doby. Assyričenjo poněčim pismo a rěč wot Aramejčanow přejimachu.

Kralej Aššur-nasir-apli II. (883-859 př. n. l..) a Šulmanu-ašared III. (858-824 př. n. l.) rozšěrištaj assyriski mócnarski wobwod hač do Syriskeje. Po někotrych poražkach a nutřkownych wadźeńcach je so Tukulti-apil-Ešarrje III. (745-727 př. n. l.) poradźiło, Fenicisku, Palestinu a Israel dobyć. Babylon dobywachu w lěće 689 př. n. l. Dobywanska žadosć namaka swój wjeršk w dobywanju Egyptowskeje přez Aššur-ahhe-iddina (681-669 př. n. l.). Aššur-bani-apli (669-627 př. n. l.) bě posledni wuznamny knježićel. Wón bě nazhonity politikar, kiž bě jara wobčitany. Jeho knihownja je wuznamne žórło za stawizny Mezopotamiskeje.

Nowobabylonska doba

Po spadźe Assyriskeje Babylon zaso na mocy naby. Kral Nabopolassar dobywa naposledk nad Assyriskej. 18 lět po smjerći Assurbanipala dobychu zjednoćeni Medojo a Babylonjenjo wójska Assyriskeje (609 př. n. l.). Potom bu Babylon znowa kulturelny centrum Mezopotamiskeje. Assur a Niniwa buštej dospołnje zničenej a Assyričenjo so skónčnje z pomjatka naslědnych generacijow zhubjachu, doniž so tute mjeno z politisko-socialnych přičinow znutřka assyriskeho luda na wuchodźe w 19. lětstotku n. l. zaso njewožiwi.

Naslědnicy Stareje Mezopotamiskeje

Achejmenidźa dobywachu wot 550 př. n. l. Bliski wuchod a Mału Aziju. W Babylonje zawostaji Cyrus II. 539 př. n. l. swoju proklamaciju na Cyrusowym cylindrje a Mezopotamiska bu dźěl mócnje ekspandowaceho Persiskeho mócnarstwa. W času persiskeho knjejstwa bu aramejšćina mócnarstwowa rěč, t. mj. mócnarstwowa aramejšćina. W lěće 330 př. n. l. dobywaše Aleksander Wulki persiske mócnarstwo a po jeho smjerći přewza jeho něhdyši wójnski wjednik Seleukos móc a załoži dynastiju Seleukidow.

Kultura a towaršnosć

Hospodarstwo a wikowanje

W 3. lěttysacu (za Sumeričanow) knježachu měšniscy wjerchojo, kotřiž politisku a nabožnu móc w swojich rukach dźeržachu. Organizowachu tež kanalizowanje kraja a rólnistwo. Etat stata bě identiski z tym knježićela, tutón hospodarski system rěka oikosowe hospodarstwo. Organizacija trjebaše za to wulki zarjadniski aparat. Njewólnicy, kotřiž za měšniskich wjerchow dźěłachu, dóstachu za to naturalije. Priwatne swójstwo hakle w Babylonskej dobje nasta. Nadawki stata su so w běhu časa zdźěla “priwatizowali”, t. r. najenk přewza dźěła a dyrbješe za to wukon (na př. slěbro) přinjesć.

Ratarjo w 2. a 1. lěttysacu př. n. l. wšak wuměnjachu swoje produkty za trěbne žiwidła a tekstilije. Temple a jich měšnicy mějachu w Assyriskej wjele mjenje wliwa na hospodarstwo. Assyriski stat dopušći priwatne swójstwo a financowaše so přez tributy a dawki. Ležownosće běchu we wobsydstwje zemjanskich swójbow, kotrež małych ratarjow dale bóle k wotwisnym činjachu. Wulku lěpšinu měješe wobsydstwo na pódźe - wono bě bjezdawkowe. Nimo pódy wobsedźechu tute zemjanske swójby zwjetša hišće wulke wikowanske předewzaća.

Tež w Babylonje běchu wliwapołni překupcy, kotřiž ze swojimi swójbami hotowe dynastije tworjachu. Nic jenož přez wikowanje powjetšachu swoje zamóženje, ale tež přez pjenježne wobchody. Přećiwo wšemu wočakowanju njeběchu po wšěm zdaću žane wiki (bazary), kaž by so poprawom wot orientaliskeho kraja wočakowało. Ale namakane dokumenty wo tutej wikowanskej formje ničo njerozprawjeja.

Mezopotamiska wikowaše ze susodnymi krajemi. Poćahi dalokowikowanja sahachu samo wot Baltiskeho morja hač k Indusowej delće. Twory přinjesechu přez lódź abo karawanu do kraja. Karawany najprjedy swoje wikowanske twory z wosołami transportowachu, wot 1. lěttysaca př. n. l. wjelbłudy twory njesechu. W snadnej měrje su so tež konje a wozy wužiwali. Dróhi běchu hakle wot nowoassyriskeho mócnarstwa.

Rěč, pismo a ličby

Do 4. lěttysaca př. n. l. wužiwachu wobydlerjo Mezopotamiskeje tak mjenowane ličenske kamuški za ličenske nadawki wšědneho dnja. Rozrostowace wikowanje wjedźeše w 3. lěttysacu k wuwiću klinoweho pisma. Najprjedy klinowe pismo zestaji so hłownje z wobrazowych symbolow. Pozdźišo bu wono abstrakniše. Dokelž wjele ludźi njemóžeše pisać, wužiwachu za swoje zaměry słužby pisarjow. Pisar sta so tak z nahladnej wosobu w towaršnosći.

Znamješka buchu z pisakami do hlinjanych taflow zadrapane. Najprjedy so na hlinjanej tafli padorune a wodorune linije ćahachu. Potom zapisuja symbole do nastatych kašćikow, zatłóčujo je z třiróžkatym kónčkom ćeńkeho drjewjaneho kuska do mjechkeje hlinjaneje tafle. Pisachu a čitachu wotlěwa doprawa. Klinowe pismo docpě wo 2700 př. n. l. swoju dokonjanosć. Klinowe pismo bu 2500 lět w Mezopotamiskej nałožene a namaka so tež w Syriskej a pola Hetitow kaž tež w diplomatiskich archiwach Egyptowskeje.

Pola Sumeričanow jednotliwe znamješka najprjedy cyłe słowa předstajichu, kotrež móžachu tež woznamy měć. Druhdy so znamješka kombinowachu, zo bychu činitosće předstajili. Tak zapřijeće "jěsć" předstaji so přez symbolej „huba“ a „chlěb“. Tute wobrazowe pismo dowoli ludźom, wšědne wěcy lěpje organizować.

Pismo bu w běhu časa kompleksniše, jednotliwe symbole móžachu nětko tež zwuki resp. wjacore symbole móžachu cyłe sady předstajic. To zmóžni narod literatury, kaž so tež na př. w Gilgamešowym eposu wotbłyšćowaše, kotryž je w cyłym region znaty był. Do 2. lěttysaca w Mezopotamiskej žana z wužitych rěčow dominowaše. Rěčachu sumerišćinu a akkadšćinu runoprawnje. Lětstotki dołhe zasydlowanje a rozšěrjowanje najrozdźělnišich aramejskich kmjenow po cyłym Płódnym měsačku činjachu aramejšćinu k nawodnej rěči Bliskeho wuchoda.

Sumeriska rěč wosta hač k přewrótej časow rěč zdźěłanych ludźi, podobnje kaž bě to grjekšćina za Romske mócnarstwo abo łaćonšćina w srjedźowěku. Wot Aramejčanow bu tež pismikowe pismo, kotrež su wot Feničanow přewzali, zawjedźene. Při tym pisachu jenož konsonanty, wokale so w přisłušnym pismje njepisaše (samsne płaći za prapisma Biblije kaž tež hieroglyfowe pismo Egyptowčanow). W tutej dobje pisachu na papyrusu a pergamenće.

Wotkazy

• Josef Klíma, "Ludźo Mezopotamiskeje" (hornjoserbsce, přełožk ze słowakšćiny, PDF-dataja: 1.786 KB)
• Zur Frühgeschichte Mesopotamiens (PDF-dataja; 1,32 MB)
• Deutsches Archäologisches Institut: Übersicht über archäologische Grabungen in Mesopotamien
• Geschichte Mesopotamiens