Nahuatl (rěč)

Nahuatl [ˈnaː.wat͡ɬ] je indianska rěč z uto-actekiskeje rěčneje swójby.

Nahuatl

kraje	Mexiko, El Salvador
region	(Mexico State, Distrito Federal, Puebla, Veracruz, Hidalgo, Guerrero, Morelos, Oaxaca, Michoacán a Durango)
rěčnicy	1,5 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	uto-actekiske rěče južne uto-actekiske rěče actekiske rěče
družina pisma	łaćonski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Mexiko
regulowaca institucija	Instituto Nacional de Lenguas Indígenas [1]
rěčne kody
ISO 639-2:	nah
karta
wikipedija

Nahuatl rěči někak 1,5 milionow ludźi w srjedźnej Americe, předewšěm w mexiskich zwjazkowych statach Puebla, Veracruz, Hidalgo a Guerrero. Zwjetša su dwurěčnje ze španišćinu a Nahuatl wotrostli. Dźensniši Nahuatl ma wjele narěčow.

Fonologija

Nahuatl ma 15 konsonantiskich ale tež kóždy króć pjeć krótkich a dołhich wokaliskich fonemow.

Typisce za Nahuatl su substantiwy, kotrež so na „-tl“ wukónča, kaž na př. Popocatepetl, Axolotl abo Metl (agawa), při čimž so su „-tl“ we wjele dźensnišich dialektach k „l“ abo „t“ wuwili.

Konsonanty

	Labial	Alweolar	Palatal	Welar	Glotal
Plosiwy	p	t		k / kʷ	ʔ
Frikatiwy		s	ʃ
Afrikaty		tɬ / ts	tʃ
Aproksimanty	w	l	j
Nazale	m	n

Wokale

	prědni jazyk		srjedźny jazyk		zadni jazyk
	dołhi	krótki	dołhi	krótki	dołhi	krótki
wysoki	iː	i
srjedźny	eː	e			oː	o
niski			aː	a

Přizwukowanje

Kóžde Nahuatl-owe słowo so na předposlednjej złóžku přizwukuje. Jeničke wuwzaće je wokatiw, kotryž so na poslednjej złóžku přizwukuje.

Přikład k wurjekowanju:

Colhua Mēxihcah – [ˈkolwa meːˈʃiʔkaʔ]

Gramatika, syntaksa

Nahuatl je aglutinowaca, polysyntetiska rěč z wariabelnym słowoslědom, kotryž da so jako PSO, POS a SPO zrealizować.

Słowo znutřka sady je zwjetša zestajene z jednoho abo wjacorych prefiksow, často rozšěrjeneho słowneho zdónka a jednoho abo wjacorych sufiksow. Konjugacija so njezrjaduje jenož po subjekće, ale tež – podobnje kaž na přikład w madźaršćinje abo w kečua – po objekće.
Přikład: Nimitzittaz. – „Budu će widźeć.“ Tuta sada wobsteji w Nahuatl z jeničkeho słowa, zestajene ze słowneho zdónka itta („widźeć“), prefiksa resp. prefiksoweho subjekta ni – („ja“), prefiksoweho objekta 2. wosoby mitz („će“) a sufiksa z (futur), tuž „Ja budu će widźeć.“

Přez hromadźe sadźenje wjacorych słownych zdónkow a afiksow so móžeja jara dołhe słowa tworić, kotrež w europskich rěčach přez dołhe sady z wjele słowami wupraja. Tak rěka na př. nehualmoyecastemojmolunijtzinutinemisquiöni (Tetelcingo-Nahuatl): "Wy česće hódni ludźo byšće přińć a wam waše nosy storkali móhli, tak zo krawja, ale woprawdźe wy njejsće to činili . Dla tutych dołhich słowow ale tež někotrych za Europjanow njezwučeny zwukowych kombinacijow (wosebje jara časte tl) bu a je rěč často jako pječa „njewurjekujomna“ woznamjenjena. To so pak hodźi na njewědu wo hinašim, nic europskim rěčnym koncepcé naspjet wjesć.

Wažny charakteristikum rěče Nahuatl je rozeznawanje mjez „pohibliwymi“ a „njepohibliwymi“ substantiwami. „Pohibliwe“ substantiwy woznamjenja ludźi, zwěrjata a někotre druhe zapřijeća. Wšě druhe substantiwy su „njepohibliwe“ a nimaja žadyn gramatiski plural. Mnohota so móže tu jenož přez doprědka sadźenje wot ličbnikow resp. słowa huel („wjele“) wupraji, na př. huel mitl („kłoki, šipy“ ab po słowje „wjele kłok“).

Pluralowe kóncowki móža jara rozdźělne być, při čimž eksistuje 8 rozdźělnych kóncowkow.

Singular	Plural	Přikład	Woznam
-tli, -li, -in	-tin	macehualli - macehualtin	Ratar - ratarjo
-tl	-meh	tlacatl - tlacameh	Čłowjek - ludźo
-e	-equeh
-hua	-huaqueh
-tzintli	-tzintzintin
-tzin	-tzintzin
-tontli	-totontin
-ton	-toton

Někotre słowa zhibuja při tworjenju plurala drje singularowu kóncowku, podwojuja pak potom prěnju złóžku, kaž na př. ticitl („lěkar, hojer“), titici („lěkarjo“). Při někotrych słowach so kóncowka z podwojenju kombinuje, kaž na př. citlalin („hwězda“), cicitlaltin („hwězdy“). Při wjele słowach na -tl, kotrež ludźi woznamjenja, so město toho kóncowka -h wužiwa, kaž na př. Mexicatl („Mexičan“), Mexicah.

W narěčach móža wotchilne formy wustupować. Na př. potom so jewi město regularneho plurala wot calli („dom“): caltin („domy“) warianta calmeh.

Na městnje pomocnych werbow a modalnych werbow so w Nahuatl substantiwy a adjektiwy kaž werby konjuguja. W třećej wosobje (singular tež plural) wostanje substantiw njezměnjeny. Přikład:
pilli (princ, zemjan)
nipilli – Sym princ (po słowje „ja princ“)
tipilli – Sy princ („ty princ“)
pilli – Wón je Princ („wón princ“)
tipipiltin – Smy princy („smy princy“)
anpipiltin – Sće princy („wy princy“)
pipiltin – Woni su princy („woni princy“)

Wjele městnostne mjena w Mexiko kónča na -co, -pan abo -tlan. Při tym dźe wo městno pokazace kóncowki (lokatiwne sufiksy) Nahuatl. Kóncowka -tzinco, w městnostnych mjenach dźensa zwjetša -cingo pisana, je z Nahuatl-afiskow -tzin (respektowa forma) a -co zestajena. Kóncowka -tenanco (tež -tenango) wobsteji ze substantiwa tenāmitl, měšćanska murja, a lokatiwneho sufiks -co, so poćahuje tuž na skrućowane městno. Tworjenje z afiksow resp. zdónkow te- (pokazuje wobsydstwo), nantli (mać) a -co (lokatiw) njeje dla nuzneje pozicije posesiwneho pronomena na spočatku słowa móžne. Interpretacija, zo tute městnostne mjena na stare bohowki abo Knježnu Mariju wotkazuja, tohodla njeje zdźeržujomna.

Prěnjotne ličbniki Nahuatl bazuja kaž najprjedy při wšěch rěčach Srjedźneje Ameriki konsekwentnje na systemje na bazy dwacetki. Dźensniši dźeń so zwjetša ličbniki wot 21 abo tež hižo wot štyrjoch abo pjećoch zapominachu, tak zo sam jednorěčne najbóle na Španišćinje liča.