Hród Lemberk
Hród Lemberk steji na wyšinje nad dołom Panenskeje rěčki (čěsce Panenský potok) pola wsy Lvová, njedaloko sewjeročěskeho města Jablonné v Podještědí (němsce Deutsch-Gabel).
| Zajimawostka | |
Hród Lemberk
Zámek Lemberk | |
.JPG) | |
| Kraj | Čěska |
| Wjes | Lvová pola Jablonné v Podještědí |
| Załožer | Havel z Lemberka |
| Prěnje naspomnjenje | 1244 |
| Datum załoženja | w XIII. lětstotku |
| Status | Městno za wustajeńcy, koncerty a dźiwadłowe předstajenja |
| Staw | renowěrowany |
Stawizny wobdźěłać
Jeho předchadnik běše srjedźowěkowski hród, załoženy snano we 40. lětach 13. lětstotka jako stražna pomjezna twjerdźizna na wobchodnej šćežce z Čech do Žitawy. Mjeno hrodu, kotrehož eksistenca je prěni raz w lěće 1244 dokładźena, bu wot rodoweho znamjenja Markwartičanow, kotrež běše lawica, wotwodźene. Załožićel hrodu běše najskerje Havel z Lemberka, kiž k prěnim wosobinam na kralowskim dworje Wjacława I. a Přemysła Otakara II. słušeše a běše wuznamna zepěra cyrkwje w Čechach. Při wuprawje Wjacława I. na Morawu zezna swoju přichodnu mandźelsku Zdźisławu, kotrejež nan běše morawski magnat Přibyslav z Křižanova, knjez na Veveří a Brnje. Jeje mać Sibylla, jedna z dwórnych damow kralowny Kunhuty, załoži klóšter we Žďáru nad Sázavou. Po žeńtwje z Havelom přesydli Zdźisława na Lemberk a zhromadnje z nim wobdźěleše so na natwarje města Jablonné kaž tež na załoženju tamnišeho klóštra. Měješe dwě dźěsći (Havela, kotryž bórze zemrě a Margaretu) a pokazowaše w tej dobje njewšědne socialne čuće: z financielnymi srědkami a swójskim dźěłom podpěrowaše klóšterski hospital a chudownju. Po přeslědźenju jich kosćowcowych powostankow je starobu 30-35 lět docpěła a zemrě po wšěm zdaću na tuberkulozu krótko před lětom 1252; jeje rownišćo je w katedrali Swj. Ławrjenca a Swj. Zdźisławy w Jablonné. Jeje dobroćelske skutki su so z legendami stali a wona bu w lěće 1995 swjatoprajena.
Knježa z Lemberka dźeržachu hród hač do kónca 14. lětstotka, hdyž jeho wobsedźer Hašek z Lemberka, kotryž Korlu IV. na jeho diplomatiskich pućowanjach do cuzbnicy dopřewodźi. Za čas wobrónjenych zwadow Wjacława IV. z kuzenkom Joštom dóńdźe ke konfliktej mjez Hašekom a Janom z Wartenberga, při kotrymž bu Lemberk w lěće 1398 woblěhowany a po wšěm zdaću tež zdobyty. Po Hašekowej smjerći wokoło lěta 1400 so hród do wobsydstwa Wartenbergčanow dósta. Posledni z nich, Jan Chudoba z Ralska, běše za čas husitskich wójnow na spočatku přiwisnik Siegismunda, ale v lěće 1428 přeńdźe na stronu husitow a přija na Lemberk husitsku wobsadku. Ani po bitwje pola Lipan wšak njenasta pokoj w tudyšej kónčinje. Na někotrych hrodach, na přikład na njedalokim Starym Falkenburku, wostawachu husitske wobsadki, kotrež rubježne wupady do wokoliny přewjedźechu. Sami Wartenbergčenjo přewjedźechu časte wupady do Łužicy a Berkojo z Duby, kotrymž Lemberk wot 30. lět 15. lěstotka słušeše, wojowachu zaso ze sakskimi wjerchami. W 70. lětach 15. lětstotka kupi Jan z Elsnic Lemberk, kiž wottud rubježne wupady do Łužicy přewjedźe. Po jeho smjerći so wobsedźerjo často wotměnjachu, po zdaću bu tohodla dosć zapusćeny. Hdyž w lěće 1518 hornjołužiski bohot Wilhelm z Illburga lemberkske knjejstwo kupi, běchu ze šěsć wsow na knjejstwje jenož dwě wobsydlene. K wožiwjenju hospodarstwa a z tym tež cyłeho knjejstwa hač po lěće 1550, hdyž Wilhelmowy hibićiwy přichodny syn Hendrich Kurcpach z Trachenberga Lemberk zdźědźi. Tón da srjedźowěkowskej twjerdźiznje tež přez nowe přitwary a připrawy renesansny charakter knjejskeho sydła a srjedźišća hospodarstwa. W lěće 1581 přewzachu Berkojo z Duby znowa hród, ale po smjerći Hendricha Berki bu knjejstwo Vratislava z Donina předate, kotremuž njedaloke grabštejnske knjejstwo słušeše. Ród Doninow pak je cyłu kónčinu hač do kónca třicećilětneje wójny wobknježili, hdyž jich wobsydstwo po konfiskaciji wot Běłeje Hory 1623 kejžorskej krónje připadny. Bórze po tym kupi Albrecht z Waldstejna lemberkske knjejstwo a po jeho namócnej smjerći w lěće 1634 naby je Jan Rudolf Breda. Za njeho a jeho syna Christof dóńdźe po lěće 1660 k baroknemu přetwarej hrodu po planach italskeho architekta Nicola Sebregondi. Srědki za te drohe twary nabywachu často přez njesmilne postupjenje napřećo njewólnikam, štož w lětomaj 1679 a 1680 k burskim zběžkam wjedźe. Rólnicy wusłachu najprjedy pósłanstwo ke kejžorej Leopold I., ale hdyž bu na pohnuće Christofa Bredy w Praze zajata, wotpokazachu wjesnjenjo roboćić. Někotry čas so drje w lěsach schowachu, ale hdyž běchu zaso na swoje statoki wróćili, buchu wjednicy zběžka do jastwa stysknjeni a zbytni dyrbjachu slub posłušnosće złožić. W lěće 1726 kupi Filip Josef Gallas Lemberk, kiž tehdy hižo na sewjerje Čech Frýdlant (Friedland), Liberec (Reichenberg) a Grabštejn (Grafenstein) wobsedźi.
Ale ani potom na knjejstwje pokoj njeběše. Za čas sydomlětneje wójny wobsadźi w lěće 1758 pruske wójsko Jablonné a Lemberk a w hrodźe bu wójskowy lacaret připrawjeny. W lěće 1775 bu Lemberk přez zběžkarskich rólnikow poškodźeny a w awgusće 1813 bu zaso přez Napoleonowe wójska wobtřělował. Clamm-Gallasojo dźeržachu Lemberk hač do spočatka 20. lětstotka, hdyž jón poslednim zemjanskim wobsedźerjam, Auersperganjam, předachu. Ći dachu w lětach 1904-10 znowa interjer připrawić, kotrychž stukowu wuzdobu tehdy jablonski sochar a stukater Jan Dukat wuspěšnje renowěrowaše. Hród běše potom hač do lěta 1941 wobydleny, hdyž nacistiske zarjadnistwo jón zabra. Po lěće 1945 přeńdźe Lemberk do swójstwa stata, w lěće 1951 buchu w nim wustajenja muzeja za bydlensku kulturu 15.-19. lětstotka zaměstnjene. Lěta njezdźeržany objekt sej wšak rozsahłe porjedźenja wunući, tak zo wot lěta 1976 bu hród zawrjeny a je hakle wot njedawna zaso zjawnosći přistupny. Dźensa stej na Lemberku wustajenje swětoweho moderneho wumělskeho škleńčerstwa a wustajenje, wěnowane Swj. Zdźisławje, zaměstnjenej. Nimo wobhladanjow tu tež koncerty a dźiwadłowe předstajenja wotměwaja.
Architektura wobdźěłać
Prěnjotnu podobu hrodu z 13. lětstotka njeznajemy, dokelž bu přez pozdźiše přetwary zdźěla změnjena. Na hrodowskim skalnym wustupku, škitanym ze třoch bokow přez nahłe skłoniny, steji dźensa štyrikřidłowy dwuposchodowy twar z dworom, přistupny po wuskej šiji, škitane přez troje wrota z dwěmaj, prěnjotnje padacymaj mostomaj. Prěnje wrota, zatwarjene do wobhrodźenskeje murje, su ze zažneho baroka. Za nimi pokročuje zastupny puć wokoło renesansneho domika wrotarnje ze 16. lětstotka k druhim, renesansnym wěžowym wrotam ze šindźelowej třěchu ze cyblemi a słónčnym časnikom nad portalom. Wottud so přez zasypanu hrjebju k třećim wrotam, kotrež je w róžku hrodowskeho twarjenja zatwarjene a runjewon na hrodowski dwór wjedźe. Na lěwym boku steji gotiska hrodowska wěža, kotraž je najstarši dźěl hrodu a ze 14. lětstotka pochadźa. Při pozdźišich připrawach bu přez stołpowu chódbu zakónčena a z blachowej helmowej cyblojtej kupolu z lěta 1754 zakryta. Pod wěžu je na dworje barokna torhošćowa studnja. Dźensnišu podobu dósta Lemberk něhdy mjez lětami 1560-1580, hdyž bu na městnje prěnjotneho wobtwjerdźenja wuchodne křidło hrodu wutwarjene a přez jeho zwjazanje ze zapadnym křidłom běše hrodowski blok wokoło dwora wotzamknjeny.
Po nastupje Bredow, kotřiž po wšěm zdaću chcychu z Lemberka rodowe sydło wutworić, běše hród z interjerom baroknje připrawjeny. Wot spočatka 18. lětstotka běše Lemberk nakrajny hród, na kotrymž so wyšnosć jenož při składnosći zdźeržowaše. Dźak tomu njedóńdźe hižo we 18. a 19. lětstotkomaj k wjetšim twarskim zasaham a Lemberk wobchowa sej tak cyłkownje swoju zažnobaroknu podobu. W sewjernym křidle hrodu nasta přez zwjazanjom dweju poschodow wulka žurla (tež Ryćerska žurla mjenowana) z bohatymi stukami, štyrjomi wjerchowymi mólbami a 16 freskami ze scenami z třicećilětneje wójny. Te wšak pochadźeja ze 17. lětstotka, ale w 19. lětstotku buchu přez přemolowanje wothódnoćene. W susodstwje zastupneje wěže je hrodowska kapałka z 2. połojcy 17. lětstotka, bohaće wozdebjena ze zažnobaroknej stukaturu a wjerchowymi mólbami. W kapałce je tohorunja dotal fungowacy pišćelowy pozitiw z lěta 1723. W zapadnym křidle je rozsahła renesansna jědźernja, mjenowana Bajkowa žurla po kasetowym wjerchu, w kotrehož 77 polach su sceny z Ezopowych bajkow molowane, kotrež z doby wokoło lěta 1610 pochadźeja. We wuchodnym křidle su štyri dalše rumnosće z bohatymi wjerchowymi stukaturami, wobnowjenymi w prěnim lětdźesatku 20. lětstotka. W přizemju pod wěžu je rumnosć t. mj. čorneje kuchnje z wuhotowanjom ze 17. lětstotka.
W předhrodźe, zwonka areala hrodu steja tři jednoposchodowe tykowane chěže ze 17. lětstotka pódla sebje. Dom z čisłom 5 je prěnjotny hosćenc z rumnej wjelbowej pincu z lěta 1680. Dale do juhozapdneho směra steji mały jednoposchodowy zažnobarokny hród Bredowskich z kamjentnym portalom (domowe čisło 11), natwarjeny po lěće 1674.
Za nim je rozsahła zahroda, do kotrejež so přez portal ze znamjenjom Bredow zastupi. Na kromje zahrodneje terasy su torsa mytologiskich sochow rozdźělneho pochada a barokne plastiki připisowane Maćijej B. Braunej. W parku su tež dwě fontanje ze 17. a 18. lětstotka. Nawjazowaca škitana lipowa aleja wjedźe k wobhrodźenemu bywšemu małemu kěrchowej z njewobchowanej Zdźisławinej kapałku z wěžičku a narownikami. Dalšej dwě škitanej aleji stej pod wyšinu pola wsy Lvová. Na wyšinje we wokolinje hrodu a předhrodu su plastiki wot socharjow ze wšěch kutow swěta rozbrojene, kotřiž so na Lemberku na wjacorych socharskich zetkanjach wobdźěluja. Pod wyšinu při puću do Jablonneho je hladane žórło "dobreje wody", mjenowany Zdislavina studánka (hornjoserbsce: Zdźisławine žórleško). Wuzdoba je empirowy pawiljon z wosom toskanskimi stołpami, natwarjeny w lěće 1862. Wyšina pod hrodom ma poměrnje bohate historiske podzemjo. W pěskowcowych skałach podłu hatow we wsy pod hrodom su wjacore pincy, z kotrychž někotre statne kubło wužiwa. Po rozsahu najwjetše su pincy na městnje zwottorhaneje knjejskeje piwarnje, wućesane w dźewjećdźesatych lětach 17. lětstotka. Wosebitosć je, zo so w podzemju tež přewažny dźěl technologije piwarnje inkluziwnje warjernje namaka. Zajimawy je tež w skale ćesany wódny podkopk ze žórłom. Pod hrodom samym leži tež 35 m dołhi podkopk, w kotrymž bu železowa ruda wudobyta. Snano wjedźechu runje mnoholičbne prózdnicy k nastaću powěsćow wo tajnych chódbach a chowankach, bjez kotrychž so Lemberk hižo njehodźi předstajić.
Tekst tutoho nastawka je přełožk weboweje strony wo hrodźe Lemberk na http://www.luzicke-hory.cz z čěšćiny. Wobrazy tohorunja z teje eksterneje weboweje strony pochadźeja. Wozjewjenje je so z dowolnosću awtora čěskeho originala stał.