Prěnja swětowa wójna: Rozdźěl mjez wersijomaj
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
dodawk |
S małke korektury |
||
Rjadka 1:
'''Prěnja swětowa wójna''' wjedźeše so wot 1914 do 1918 w [[Europa|Europje]], [[Bliski wuchod|Bliskim wuchodźe]], [[Afrika|Africe]], [[Azija|wuchodnej Aziji]] a na [[Ocean|swětowych morjach]] a sebi něhdźe 17 milionow smjertnych woporow žadaše.<ref name="Tucker">Spencer Tucker (wud.): ''The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History.'' Verlag ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, str. 273.</ref> Wójna započinaše so po atentaće w [[Sarajewo|Sarajewje]] z wójnskim připowědźenjom [[Rakusko-Wuherska|Rakusko-Wuherskeje]] [[Serbiska|Serbiskej]] 28. julija 1914 a skónči so 11. nowembra 1918 z [[Přiměr w Compiègne (1918)|přiměrom w Compiègne]], kotryž dobyće mocow [[Triple-Entente]] a zwjazkarjow woznamjenješe. Hłowni wobdźělnicy wójny běchu [[Němska]], [[Rakusko-Wuherska]], [[
[[Dataja:WWI.png|mini|hochkant=2|Wobdźělnicy Prěnjeje swětoweje wójny – zelene: Entente a aliěrowani; žołte: srjedźne mocy; šěre: neutralne mocy.]]
Rjadka 6:
[[Dataja:HL Damals – Lübecker Anzeigen.jpg|mini|Němske mobilizowanje.]]
[[Dataja:Ausgabe des Vorwärts vom 9. November 1918.jpg|mini|Nowemberska rewolucija: Wudaće nowiny ''Vorwärts'' wot 9. nowembra 1918.]]
Při atentaće w Sarajewje 28. junija 1914 so rakuski naslědnik na trónje, arcywójwoda [[Franz Ferdinand von Österreich-Este|Franc Ferdinand]] wot čłonow ilegalneje rewolucionarneje organizacije [[Mlada Bosna]] morješe, kotraž w zwisku z oficielnymi instancami Serbiskeje steješe respektiwnje so z nimi do zwiska staješe.
Za postupowanje přećiwo
Dnja 28. julija 1914 připowědźi Rakusko-Wuherska kralestwu Serbiskeje wójnu. Zajimy wulkomocow a němske wojerske plany ([[Schlieffenowy
Postup Němskeje so w septembrje při [[Bitwa při Marne|Marne]] zahaći, mjez nowembrom 1914 a měrcom 1918 fronta w zapadźe sprostny. Dokelž so Ruska hač k [[Oktoberska rewolucija|Oktoberskej rewoluciji]] 1917 a
Ruski wustup z wójnskeho jednanja po separatnym měrje z [[Bolšewizm|Bolšewikami]] zmóžni drje ofensiwu Němskeje w nalěću 1918, ale tež tuta zwosta na kóncu bjez wuspěcha. Falowace zastaranje přez britisku [[mórsku blokadu]], rozpad zwjazkarjow a wuwiće na zapadnej fronće za čas [[Stodnjowska ofewnsiwa|stodnjowskeje ofensiwy]] aliěrowanych wjedźeše k posudźowanju němskeje wojerskeho wjednistwa, zo bu němska fronta njedźeržomna. Dnja 29. septembra 1918 informowaše [[Najwyše wójskowe wjednistwo]] přećiwo wšěm dotalnym wozjewjenjam [[Němski kejžor|němskeho kejžora]] a knježerstwo wo bjezwuhladnym połoženju wójska a sebi přez [[Erich Ludendorff|Ericha Ludendorffa]] ultimatiwnje žadaše přiměrske jednanja přewzać. Mócnarski kancler [[Max von Baden]] poprosy 4./5. oktobra 1918 aliěrowanych wo přiměr. Z flotowym rozkazom wot 24. oktobra 1918 chce mórske wójnske wjednistwo w zmysle „čestneje smjerće“ dotal wobeńdźenu rozsudnu bitwu z britiskej [[Grand Fleet]] pytać, zbudźi pak spjećowanje namórnikow, kotřiž w přiběracej ličbje přikazy zapowědźa a jako sćěh [[Nowemberska rewolucija|Nowembersku rewoluciju]] wubudźa. Dnja 11. nowembra 1918 naby [[Přiměr w Compiègne (1918)|přiměr w Compiègne]] płaćiwosć. Měrowe wuměnjenja so w lětach 1919 do 1923 w [[Pariske předměšćanske zrěčenja|Pariskich předměšćanskich zrěčenjach]], do kotrychž tež [[Versailleske zrěčenje]] liči postajowachu. Přěhrawarske mocy móžachu jeničce Bołharsku konstituciju dowójnskeho časa zdźeržeć,
Prěnja swětowa wójna tworješe zakład za [[fašizm]] w Italskej kaž tež [[nacionalsocializm]] w Němskej, bu z tym pak tež k předchadnikej [[Druha swětowa wójna|Druheje swětoweje wójnje]]. Zasudźenjow, kotrež Prěnja swětowa wójna budźeše, a sćěhow hač do najmłódšeje zašłosće dla płaći wona jako „prakatastrofa 20. lětstotka“. Z njej skónči so [[imperializm|doba (wysokeho) imperializma]] a započinaše so hač do dźensnišeho trajace rozestajenje prašenja [[wójnska wina|wójnskeje winy]]. Tež na kulturnym polu twori Prěnja swětowa wójna cezuru. [[Erich Maria Remarque|Remarqueowe]] wjelekróć wuznamjenjene [[Im Westen nichts Neues|frontowe dožiwjenja]] w zakopach, mrěće masow a nuzowy přewrót wšědneho dnja tež ciwilneho wobydlerstwa změni měritka a perspektiwy wuměłcow a spisowaćelow nic jenož w porewolucionarnych towaršnosćach [[Sowjetski zwjazk|Sowjetskeho zwjazka]] a [[Weimarska republika|
Ze [[Serbja|serbskich]] kulturnych prócowarjow padnychu [[Jan Rječka]], [[Franc Kral|Franc Kral-Rachlowc]], [[Hajno Jordan]] a [[Jurij Delenk]].
|