Tupiske rěče

Tupiske rěče su jedna z najdale rozšěrjenych indigenych rěčnych swójbow w nižinje na wuchodźe Južneje Ameriki. K jich rozšěrjenskim kónčinam słušeja abo słušachu wulke dźěle Brazilskeje, Paraguay, wuchodna Boliwiska, Francoska Guayana, dźěle sewjerneje Argentinskeje ale tež nakromne kónčiny w sewjerowuchodźe Peruwa a w juhowuchodźe Kolumbiskeje. Tupiske rěče so tučasnje wot wjele milionow ludźi rěča, při čimž rozšěrjenje jednotliwych hałuzow a rěčow je pak jara njerunostajne. Z wotstawkom najdalšo rozšěrjena hałuza der Tupiskich rěčow su Tupi-Guaraniske rěče. Mjeztym zo k tutej hałuzy słušaca paraguayiska Guaranišćina ma sama ca. 4 milionow rěčnikow, wučinja ličba rěčnikow wšěch wostatnych rěčow hromadźe mjeńše hač 200.000, a mnoholičbne tutych rěčow su wot wotemrěća pohrožene.

Klasifikacija

Tupiske rěče so do dźesać hałuzow rozrjaduja, z kotrychž Tupi-Guaraniske rěče su z wotstawkom najdalšo rozšěrjene, mjeztym zo někotre druhe jenož jednu abo mało rěčow wobsahuja. Sćěhowaca přehladka naspomni wšě dźensa hišće rěčana abo dosahace dokumentowane wotemrěte rěče z jich dźensnišimi abo něhdyšimi rozšěrjenskimi kónčkami ale tež jich ličbu rěčnikow.^[1]

Tupiske rěče
- Arikém-hałuza
  - Karitiána (ca. 200 w Rondônia)
  - Arikém (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
- Awetí-hałuza
  - Awetí (Aueti, Auetö) (ca. 90 w Mato Grosso)
- Juruna-hałuza
  - Juruna (Yuruna, Yudya) (ca. 200 w Mato Grosso; něhdy w Pará)
  - Xipáya (2 w Pará)
  - Manitsawá (wotemrěta, něhdy w Mato Grosso)
- Mawé-hałuza
  - Mawé (Maué, Sateré-Mawé) (6.000 w Amaconasu)
- Mondé-hałuza
  - Mondé (małko rěčnikow w Rondônia)
  - Aruá (małko rěčnikow w Rondônia)
  - Gavião (Ikõro, Digüt) (ca. 350 w Rondônia)
  - Suruí (Paitér) (ca. 450 w Rondônia a Mato Grosso)
  - Cinta-larga (ca. 600 w Mato Grosso a Rondônia)
  - Zoró (ca. 300 w Mato Grosso)
- Mundurukú-hałuza
  - Mundurukú (ca. 7.000 w Pará a Amaconas)
  - Kuruáya (5 w Pará)
- Puruborá-hałuza
  - Puruborá (Boruborá) (małke w Rondônia)
- Ramaráma-hałuza
  - Káro (Arara, Urukú, Itogapúk, Ntogapíd, Ramaráma) (ca. 200 w Rondônia)
  - Urumí (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
- Tuparí-hałuza
  - Tuparí (ca. 300 w Rondônia)
  - Wayoró (Ajurú) (ca. 80 w Rondônia)
  - Mekéns (ca. 150 w Rondônia)
  - Makurap (najskerje ca. 700 w Rondônia)
  - Sakirabiát (najskerje ca. 70 w Rondônia)
  - Kepkiriwát (wotemrěta, něhdy w Rondônia)
- Tupi-Guaraniska hałuza
  - Podskupina 1 (Guaraniska podskupina)
    - Chiriguano-narěčny cluster (w Boliwiskej zwjetša [boliwiska] Guaranišćina) (ca. 50.000 w Boliwiskej, ca. 15.000 w Argentinskej, ca. 2.000 w Paraguayju)
      - Avá (w Paraguayju Guarayu) (w Boliwiskej, Argentinskej, Paraguayju)
        Chané-narěč
        
        Tapieté-narěč
      - Izoceño (w Boliwiskej)
    - Guayakí (Aché) (ca. 850 w Paraguayju)
    - [sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
      - Stara Guaranišćina (w 16. hač 18. lětstotku we wuchodnym Paraguayju a dźensnišej sewjerowuchodnej Argentinskej a Južnej Brazilskej; dźensa pokročowana wot paraguayskeje Guaranišćiny)
        paraguayska Guaranišćina (ca. 4.000.000 w Paraguayju a mjezowacych dźělach Argentinskeje a Brazilskeje
      - Kaiwá (Pãi-Tavyterã) (ca. 10.000 w Paraguayju, ca. 9.000 w Mato Grosso do Sul, ca. 500 w Argentinskej)
      - Mbyá (ca. 8.000 w Paraguayju, ca. 2.300 w brazilskich zwjazkowych statach Espírito Santo, Rio de Janeiro, São Paulo, Paraná, Santa Catarina a Rio Grande do Sul, ca. 1.000-2.000 w Argentinskej)
      - Nhandéva (Chiripá) (ca. 4.900 w brazilskich zwjazkowych statach Paraná, São Paulo a Mato Grosso do Sul)
    - Xetá (nimale wotemrěta, w Paraná)
  - Podskupina 2
    - Guarayu (ca. 5.000 w Boliwiskej)
    - [sćěhowace rěčne formy tworja skupinu wusko přiwuznych warietetow, za kotrež njeje žane wosebite nadwopřijeće]
      - Sirionó (ca. 500 w Boliwiskej)
        Yuqui-Dialekt (ca. 150 w Boliwiskej)
      - Jorá (Hora) (wotemrěta, něhdy w Boliwiskej)
  - Podskupina 3
    - Tupí (wotemrěta, něhdy w pobrjóžnych kónčinach wot São Paulo)
      - Tupí Austral (Língua Geral Paulista) (něhdy w krajnym znutřkownym wot São Paulo a wostatneje južneje Brazilskeje)
    - Tupinambá (wotemrěta, něhdy w brazilskich pobrjóžnych kónčinach wot Rio de Janeiro hač Pará)
      - Nheengatú (Língua Geral Amazônica) (ca. 3.000 w Amaconasu; něhdy podłu wobchadnych pućow w cyłej rumnosći Amaconasa)
      - Kokáma/Omáwa
        Kokáma (najskerje znajmjeńša 2.000 w Peruwje, ca. 50 w Amaconasu, ca. 20 w Kolumbiskej)
        
        Omáwa (wotemrěta)
        
        Kokamíya (małko rěčnikow w Peruwje)
  - Podskupina 4
    - Avá (Canoeiro) (ca. 100 w Tocantins)
    - Akwáwa-narěčny cluster
      - Asuriní do Tocantins (Asuriní do Trocará) (ca. 200 w Pará)
      - Suruí do Tocantins (Suruí do Pará) (ca. 150 w Pará)
      - Parakanã (ca. 350 w Pará)
    - Tapirapé (ca. 200-350 w Mato Grosso)
    - Tenetehára-narěčny cluster
      - Guajajára (ca. 10.000 w Maranhão)
      - Tembé (ca. 100-200 w Maranhão a Pará)
  - Podskupina 5
    - Araweté [doskónčna klasifikacija hišće njeje wěsta] (ca. 200 w Pará)
    - Asuriní do Xingu (ca. 70 w Pará)
    - Kayabí (ca. 800 w Mato Grosso a Pará)
  - Podskupina 6
    - Apiaká (ličba rěčnikow njeje znata, w Mato Grosso)
    - Kawahíb-narěčny cluster
      - Amondawa (ca. 50 w Acre a Rondônia)
      - Karipuna (12-15 w Acre a Rondônia)
      - Juma (9 w Amaconasu)
      - Parintintín (ca. 130 w Amaconasu)
      - Tenharím (ca. 260 w Amaconasu)
      - Uru-eu-wau-wau (ca. 100 w Rondônia)
  - Podskupina 7
    - Kamayurá (Kamaiurá) (ca. 270 w Mato Grosso)
  - Podskupina 8
    - na sewjer Amaconasa
      - Emerillon (ca. 200 w Francoskej Guayanje)
      - Wayampi (ca. 650 w Francoskej Guayanje, ca. 500 w Amapá, ca. 10 w Pará)
      - Zo'é (prjedy Poturu) (ca. 180 w Pará)
    - na juh Amaconasa
      - Anambé (nimale wotemrěta, w Pará)
      - Guajá (ca. 350 w Maranhão)
      - Urubú-Kaapor (ca. 500 w Maranhão)
      - Takunyapé (wotemrěta, něhdy w Pará)
      - Turiwára (najskerje wotemrěta, něhdy in Pará)
      - Amanayé (najskerje wotemrěta, něhdy w Pará)

Nóžki

↑ Žórła za klasifikaciju a ličby rěčnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, w: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale tež specielnje ta Tupi-Guaraniske rěče: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.

Literatura

Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 125-163.
Aryon D. Rodrigues: Tupí, in: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. - Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999. - ISBN 0-521-57021-2. - (Cambridge language surveys), S. 107-124.

[1] Žórła za klasifikaciju a ličby rěčnikow: Aryon D. Rodrigues: Tupí, w: The Amazonian languages. Ed. by R. M. W. Dixon et al. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 1999, S. 107-110; ale tež specielnje ta Tupi-Guaraniske rěče: Cheryl Jensen: Tupí-Guaraní, ibid., S. 125-133.

[1]