Wikipedija

Ablawt: Rozdźěl mjez wersijomaj

Stawizny wersijow interaktiwnje přepytać
← Předchadna změnaPřichodna změna →
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
WizuelnyWikitekst
LaaknorBot (diskusija | přinoški)
1.422 Bearbeitungen
S bot přidał: br, hu, is, it, ja, nn, no, pt
JAnDbot (diskusija | přinoški)
Boty
11.464 Bearbeitungen
S bot wotstronił: hu:Ablaut změnił: zh:印歐元音變換; kosmetische Änderungen
Rjadka 1:
'''Ablawt''' (tež ''apofonija'') mjenuje so změnu wokalow mjez rozdźělnymi [[morf]]ami, kotrež samsny [[morphem]] reprezentuja. Zapřijeće bu w lěće 1819 wot [[Jacob Grimm|Jacoba Grimma]] do [[rěčewěda|rěčewědy]] za poznamjenjenje prawidłowneje změny w zdónkowym wokalu při [[Fleksija|fleksiji]] [[Germanske rěče|germanskich]] [[sylne werby|sylnych werbow]] (tu a tam hižo zašo podobnje wužity, ale hišće nic jako jasnje wobrysowane fachowe zapřijeće). Tutón ablawt najskerje dźe hižo na [[Protoindoeuropšćina|protoindoeuropsku]] [[prarěč]] a pokazuje hišće swoje wuskutki w najwjace [[indoeuropski]]ch rěčach.
 
Rozeznawa so mjez kwalitatiwnym ablawtom (změna wokala) a kwantitatiwnym ablawtom (změna wokaloweje dołhosće). Pomjenowanja ablawtowych schodźenkow jednotnje njejsu. Zwjetša so pola indoeuropskeho ablawta tři schodźenki rozeznawaja:
* Połny schodźenk (zakładny schodźenk, normalny schodźenk)
* Podlěšenski schodźenk
* Zhubjenjenski schodźenk (redukciski schodźenk, nulowy schodźenk)
 
 
== Ablawty pola němskich [[werb]]ow ==
 
W germanšćinje słuži pola tak mjenowanych [[Słabe werby|słabych werbow]] [[dentalny sufiks]] (na př. -t- w němčinje, -ed w jendźelšćinje) za markěrowanje [[Preteritum|preterituma]] a [[Particip|participa]] II. Pola sylnych werbow wšak chětro prawidłowny ablawt wustupuje, to rěka, tam so hłowne wokale při [[Konjugacija|konjugaciji]] měnjeja.
 
Přikład z němčiny:
Rjadka 17:
Sylny werb je na př. '''trinken''', wokal měnja so při tworjenju preterituma: '''trinken, trank, getrunken'''.
 
Su w germanšćinje sydom [[Ablawtowy rjad|ablawtowych rjadow]], znutřka kotrychž wokal so po krutym prawidle ablawtuje (prěnjotna přičina za to su mj. dr. sćěhowace konsonanty). W němčinje su do dźensnišeho wšě sydom ablawtowych grupow wobchowane, při čimž někotre werby su tež swoju ablawtowu grupu w běhu rěčnych stawiznow změnili, abo počachu słabe być, na př. so werb backen w sewjernej němčinje hłownje słabje skłonjuje (backen - backte - gebackt), mjeztym zo so w hornjej němčinje hišće husto sylny preteritum a particip II (backen - buk - gebacken) jewjetej.
 
Přikłady za werby jednotliwych '''ablawtowych rjadow''':
Rjadka 64:
 
''němčina:''
* '''sprechen - sprach - gesprochen'''<br />
* '''geben - gab - gegeben'''<br />
''nižozemšćina:''
* '''spreken - sprak - gesproken'''<br />
* '''geven - gaf - gegeven'''<br />
''jendźelšćina:''
* '''speak - spoke - spoken'''<br />
* '''give - gave - given'''<br />
''islandšćina:''
* '''stela - stal - stolið'''<br />
* '''gefa - gaf - gefið'''<br />
 
Hodźi so jenakorazny, zwjetša nic dokładnje jenaki system ablawtowych rjadow wobkedźbować, dokelž su so wšelake zwukowe přesunjenja stali. Pismowy wobraz husto starše formy dołho wobchowuje, kotrež su so w rěčanej rěči hižo změnili.
Rjadka 82:
Znajomosć historiskich wuwićow ablawta móže husto pomhać, zo bychu so po zdaću připadne njeprawidłownosće wuwswětlili. Na přikład ma němski werb "sein" łaćonsce formje ''est'' (ist) a ''sunt'' (sind). Je trjeba wobkedźbować, zo tutej formje stej přiwuznymaj němskimaj formomaj jara pdobnej. Rozdźěl mjez singularom a pluralom we woběmaj rěčomaj da so jednorje wujasnić: [[Indoeuropska prarěč|praindoeuropski]] korjeń wobeju werbow je ''*h<sub>1</sub>es-''. W indoeuropskej prarěči bu zdónkowy wokal w pluralu wuwostajeny (t.&nbsp;mj. nulowy schodźenk ablawta), štož k formomaj ''*h<sub>1</sub>és-ti'' za ''je'' a ''*h<sub>1</sub>s-énti'' für ''su'' wjedźeše ('''-u-''' w łać. ''sunt'' je pozdźiše přetworjenje).
 
== Ablawty w sanskriće ==
Stari gramatikarjo [[Sanskrit|sanskrita]] wuchadźachu wot zhubjenskeho schodźenka jako zakładny schodźenk a mjenowachu połny schodźenk ''Guṇa'' (wulki stopjeń) a podlěšenski schodźenk ''Vṛddhi'' (róst). Słowniki sanskrita, kotrež su zwjetša po [[Korjeń (linguistika)|korjenjach]] natwarjene, wobsahuje zwjetša zhubjenski schodźenk jako hesło. Nimo wokalow ''a/ā, i/ī, u/ū'' a [[Diftong|diftongow]] ''o/au'' a ''e/ai'' so tež połwokale ''y'' a ''v'' jewja, nimo toho sanskrit sonantnej likwidaj ''ṛ'' a ''ḷ'' wužiwa, a tež nazalaj ''m'' a ''n'' móžetej wokalisku funkciju měć.
 
Sanskrit znaje 15 ablawtowych rjadow:
Rjadka 89:
!&nbsp; !!redukciski schodźenk !! Guṇa !! Vṛddhi
|-
|I || -<BRbr />upab'''-'''daḥ ("teptańca") || a<BRbr />p'''a'''dyate ("dźe") || ā<BRbr />p'''ā'''daḥ ("stopa")
|-
|II || i/y<BRbr />j'''i'''taḥ ("poraženy") || e/ay<BRbr />j'''e'''tā ("dobyćer") || ai/āy<BRbr />aj'''ai'''ṣam ("porazach")
|-
|III || u/v<BRbr />śr'''u'''taḥ ("słyšeny") || o/av<BRbr />śr'''o'''tā ("posłuchar") || au/āv<BRbr />aśr'''au'''ṣīt ("(wón) słyšeše")
|-
|IV || ṛ/r<BRbr /> bh'''ṛ'''taḥ ("njeseny") || ar<BRbr />bh'''ar'''ati ("njese") || ār<BRbr />bh'''ār'''aḥ ("ćeža")
|-
|V || ḷ/l<BRbr />k'''ḷ'''ptaḥ ("přihódny sčinjeny")|| al<BRbr />k'''al'''pate ("je přihódny, je w porjadku") || āl<BRbr /> ?
|-
|VI || a/m<BRbr />g'''a'''cchati ("dźe")<BRbr />jag'''m'''iva ("smój šłoj") || am<BRbr />ag'''am'''at ("dźěše") || ām<BRbr /> ?
|-
|VII || a/n<BRbr />rāj'''ñ'''ā ("z kralom" [[instrumental|instr.]])|| an<BRbr />rāj'''an''' ("kralo!" [[wokatiw|wok.]]) || ān<BRbr />rāj'''ān'''am ("krala" [[akuzatiw|akuz.]])
|-
|VIII || i/-<BRbr /> sth'''i'''taḥ ("stał") || ā<BRbr />tiṣṭh'''ā'''mi ("steju") || -
|-
|IX || ī<BRbr />g'''ī'''taḥ ("spěwany")|| ā(i)/āy<BRbr />g'''āy'''ati ("spěwa") || -
|-
|X || ū || ā(u)/āv || -
Rjadka 111:
|XI || ī/(i)y || ayi/ay || -
|-
|XII || ū/(u)v<BRbr />bh'''ū'''taḥ ("bywał") || avi/av<BRbr />bh'''avi'''tum ("bywać") || -
|-
|XIII || īr/ūr/ir/ur<BRbr />t'''ī'''rṇaḥ ("přewjezeny") || ari/ar<BRbr />t'''ar'''ati ("přewjeze") || -
|-
|XIV || ā(m)<BRbr />d'''ā'''myati ("skludźi") || ami/am<BRbr />d'''am'''aḥ ("skludźer", swójske mjeno)|| -
|-
|XV || ā<BRbr />j'''ā'''yate ("narodźi so") || ani/an<BRbr />j'''ani'''tum ("płodźić") || -
|}
 
== Hlej tež ==
* [[Přezwuk]]
 
== Eksterne wotkazy ==
* [http://www.verbformen.com Online Verbformgenerator] Skłonjowanje němskich sylnych werbow z woznamjenjenjom ablawta
 
{{Wobsahowe mjezoty|faluja přikłady baltiskich a słowjanskich rěčow, ale tež z łaćonšćiny a grjekšćiny --[[Wužiwar:Tlustulimu|Tlustulimu]] 17:11, 5. awg 2007 (CEST)}}
 
[[Kategorija:Rěčespyt]]
 
Zeile 139 ⟶ 140:
[[fi:Ablaut]]
[[fr:Alternance vocalique]]
[[hu:Ablaut]]
[[id:Ablaut]]
[[is:Hljóðskipti]]
Rjadka 153:
[[sr:Аблаут]]
[[sv:Avljud]]
[[zh:印歐元音變換]]
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije