Přezwuk
Zapřijeće přezwuk (němsce Umlaut) so za dwě wšelakej wěcy wužiwa: za wěstu družinu přeměnjenja wokalow w germanskich rěčach, kaž tež we wobchadnej rěči za wosebite pismiki w němskim alfabeće.
Přeměnjenje wokalow
wobdźěłaćPřezwuk je změna wonych wokalow, na kotrež fleksiska abo wotwodna złóžka sćěhuje abo něhdy sćěhowaše, kotraž wokal i abo połwokal j wobsahuje. Tuta wokalowa změna je typiska za młódše germanske rěče. Přezwuk ma so wot ablawta rozeznawać.
Přičina za wokalowu změnu
wobdźěłaćJasny wokal i wukonja asimilowace skutkowanje připodobnjujo sej wokal předchadźaceje złóžki, činjo jón jasniši. W starowysokoněmčinje so to jenož na a wuskutkuje, kotryž so přez wliw wokala i w slědowacej złóžce z jasnym wokalom stanje. W srjedźowysokoněmčinje wšak slědowacy i wšě wokale předchadźaceje złóžki wobwliwuje, kotrež wokalej i podobne njejsu (ćmowe wokale). Tak so krótke wokale a, o a u k ä, ö a ü, dołhe wokale a, o a u k ae, oe a iu, kaž tež diftongaj uo a ou k üe a öu wuwiwaja. Přezwuk wostanje, tež hdyž je i abo j wupadnjeny.
Přezwukaj ö a ü so porno přisłušnemu wokalej z wótrišej hubu, resp. dale prědku w hubje tworitej, to rěka ö je z kulojtymaj hubomaj artikulowany e a ü z kulojtymaj hubomaj artikulowany i.
Tak praji so w srjedźowysokoněmčinje ich valle, ale du vellest (fällst, hornjoserbsce: padaš), dokelž měješe druha wosoba prěnjotnje i (starowysokoněmsce fallis).
Pozdźiše wuwiće (přez analogiju) je pak tworjenje werba rüemen (rühmen, pódla ruomen, hornjoserbsce: chwalić) z ruom (Ruhm, hornjoserbsce: sława); tu njemóžeše přezwuk primarnje nastać, dokelž bě so w starowysokoněmčinje prěnjotny j infinitiwneje kóncowki dla prjedawšeje změny -jan k -en hižo zhubił (germansce *hrōmjan → starowysokoněmsce hruomen, ruomen).
Tež pola substantiwow, kotrychž zdónkowy wokal so w pluralu přezwukuje (Mann – Männer), so tuta změna přez wliw prjedawšeho i w kónčnej złóžce pluraloweje formy wujasnja.
Na druhej stronje ani zrědka njewustupuje, zo je so po zdaću ze zhubjenjom zwuka i abo j tež jeho wuskutk, přezwuk, zhubił (t. mj. "wróćopřezwuk"), tak zo so na př. w srjedźowysokoněmčinje a nowysokoněmčinje w infinitiwje za gotiski brannjan „brennen“ praji, ale w imperfekće srjedźowysokoněmsce brante (dźensa: brannte), hačrunjež rěka wotpowědna gotiska forma brannida. We woprawdźitosći pak njeje so w tajkich padach (dołha zdónkowa złóžka) ženje přezwuk stał (hlej hižo starowysokoněmski brennen / branta / gi-brant !), dokelž bě wokal i, wobchowany hišće w gotišćinje mjez słownym zdónkom a kóncowku imperfekta a participa perfekta, w zapadogermanšćinje hižo prjedy wupadnył. Do tuteje kategorije pada mj. dr. tež denken / dachte / gedacht, bringen / brachte / gebracht, nižoněmsce sööken / sochte / (ge-)socht resp. jendźelsce to seek / sought / sought (suchen / suchte / gesucht - změny dla z germanskeho *sōkjan → suohhen we wysokoněmčinje cyle bjez přezwuka); konsonantiske změnjenje (k/g → ch/gh, strata konsonanta n) da so na zažne wupadnjenje wokala i wróćo zwjesć.
Přezwukowe wokale w nowowysokoněmčinje
wobdźěłaćW nowowysokoněmčinje płaća zwjetša ä, ö, ü, äu jako přezwukowe wokale a diftongi ; ä, äu so zwjetša tam pisatej, hdźež přiwuzne słowo abo přiwuzna forma z a eksistuje abo so sej tež bjez historiskich rěčnych znajomosćow lochce myslić da, na př. Mann – Männer, Haus – Häuser.
Přezwuk je tež za němsku fleksiju dźeń a wjetši woznam nabył; tak wón słuži nětko k woznamjenjenju plurala, na př. Männer, k zwuraznjenju diminutiwow, na př. Häuschen. Pódla prajene wón absolutnje njeje konsekwentnje přewjedźeny, a jednotliwe narěče jón nimale docyła nimaja. W šwicarskich narěčach wšak je so přezwuk rozšěrił (přez analogije), a wustupuje husto tež tam, hdźež njebě žadyn i eksistował, kotryž by přezwuk wuskutkował (na př. Taag-Tääg abo Hund-Hünd). Wón je jara produktiwny a nałožuje so tež na młódše cuze słowa (Kurs-Kürs, Kantoon-Kantöön)
Mjeno Umlaut přińdźe wot Jacoba Grimma, kiž je tež wuraz łamanje wunamakał. W skandinawiskich rěčach ma tež u samsnu asimilowacu móc. Tež druhe rěče maja zjawy, přiwuzne přezwukej, k tym předewšěm Epenteza wot i słuša, kotrež je husto w grjekšćinje a awestišćinje.
Dalše přikłady:
- arm – ärmlich
- Hof – höfisch, auch Höfe
- barfuß – barfüßig
- alt – älter
Přezwukowe pismiki
wobdźěłaćZ přezwukom so tež pismiki woznamjenjeja, kotrež so w němčinje za zwobraznjenje přezwukowanych wokalow wužiwaja, tuž Ää, Öö, Üü.
Přezwuki so w typografiji wot diakritiskich znamjenjow z tremu rozeznawaja, kotrež móža identiscé wupadać, ale maja rozdźělne woznamy (na přikład dźělene wurěkowanje wokalow „A“ a „e“ w „Aëlita“). Wo hdys a hdys trěbne rozeznawanje mjez přezwukom a tremu w předźěłanju datow hlej Trema.
Artikulacija w němskej rěči
wobdźěłaćArtikulacija w estišćinje
wobdźěłaćW estišćinje pismiki Ä, Ö a Ü na kóncu alfabeta steja a płaća jako samostatne pismiki. Přepisanje Ä jako AE, Ö jako OE a Ü jako UE njeje móžno, dokelž tute bychu w tym padźe jako diftongi płaćili.
Artikulacija we finšćinje
wobdźěłaćWe finšćinje pismiki Ä ([æ]) a Ö ([œ]) na kóncu alfabeta steja, za pismikom Y, kotryž njewurěkuje so kaž němski Ü jako [y]. Pismik Ü we finskej rěči njeeksistuje.
Artikulacija w islandšćinje
wobdźěłaćPismik ö je posledni w islandskim alfabeće.
- Wurěkuje so kaž: [œ], kaž ö w Löffel.
- Jeli pak před nk, ng abo gi steji, wurěkuje so wón kaž [œy], podobnje kaž w feuille (fr. za łopjeno)
- Přikład: fjallgöngumaður (krosnowar)
Zwobraznjenje přezwukow
wobdźěłać
We łamanych pismach buchu přezwuki z postponowanym abo nad pismik stajenym „e“ tworjene. Konwencija, zo bychu přezwuki z dwěmaj dypkomaj nad psimikom woznamjenili, so w němčinje z wertikalneje ligatury z wokala a pismika e w kurentnym pismje nad wokalom, kotryž bu kaž dwě zwjazanej smužce horje napisany (někak kaž 11). W někotrych frakturowych pismach hodźi so nadpisany e tež dźensa nadeńć. Zwobraznjenje přezwuka z e je mjeztym hač na mało wuwzaćow hišće z wašnjom, jeli wužite kodowanje wotpowědowacy pismik k dispoziciji njestaji (Přikłady: ä → ae, Ä → AE abo Ae). W němskorěčnych křižowkach pak so přezwuki zwjetša jako AE, OE a UE pisaja.
W pisanskim pismje su nimo nadstajeneju dypkow hišće druhe pisanske wašnja (alografiske warianty). Dwě najhusćišej warianće stej a) dwě krótkej wertikalnej smužce město dypkow (tohodla rěči so w Awstriskej, hdźež tute pisanske wašnje so preferuje, tež wo ü-/ä-/ö-Stricherl (ü-/ä-/ö-smužki), b) horicontalna smužka nad pismikom, kotraž je runa abo trochu dele přezhibnjena. Poslednje pisanske wašnje ma njelěpšinu, zo je u-smužce podobne, z kotrejž někotre ludźo mały pismik u wuhotuja, zo bychu jón wot pismika n rozeznawali. Potajkim je strach zaměnjenja mjez u a ü pola tutoho pisanskeho wašnja.
We wabjenskej grafice a pola stilizowaneho pisma so dypkaj přezwukow husto wotcuzbnjetej; na př. wužiwa so město naju jednotliwe dypli, smužki abo hinaše grafiske přiznamjenja, kotrež maja originelnišo skutkować a najebać toho přezwuk rozeznawać. (přir. na př. loga awstriskich partijow).
W madźaršćinje su wšak dwě formje woznamjenjenja přezwukow dyrbjetej so grafematiske přiznamjo hódnoćić, t.r. majetej woznam rozeznawacu funkciju. Wot dypkow (Trema) dyrbi so tak mjenowany dwójny akut (dwaj akutowej přizwukaj jedyn pódla druheho), kotryž kaž jednory akut na druhich wokalowych pismikach k woznamjenjenju dołheho wurěkowanja słuži.
We finšćinje hodźa so tež přizwukowe znamješka (Á, Ó) město přezwukowych dypkow wužiwać. Tute pisanske wašnje wšak maja za zestarjene a wužiwa so jenož zrědka w rukopisnych tekstach, kaž tež we wabjenju (předewšěm we swětłowej reklamje).
W naurušćinje so přezwuki z tildu zwobraznjeja (ä=ã, ö=õ, ü=ũ). Pisanje tildow wšak hižo z wašnjom njeje, tak zo so słowa z přezwukami zwjetša bjez tildow pisaja.
Zwobraznjenje w kompjuterowych systemach
wobdźěłać
Dokelž zažna kompjuterowa technologija so husto rozwiwa njedźiwajo na narodne wosebitosće, běše zwobraznjenje přezwukow we wjele wobłukach, jeli móžno, potom jenož ze specielnymi připodobnjenjemi.
W kodowanju ASCII ze sydom bitami, přezwuki njejsu direktnje wobsahowane. Tohodla wjele staršich kompjuterowych systemow njezwobraznješe je bjeze wšeho. Dwanaće z ASCII-znamješkow pak běchu za wužiwanje narodnych specialnych znamješkow předwidźane. Z tutych bu za zwobraznjenje němskeho alfabeta do zawjedźenja rozšěrjenych kodowanjow sydom znamješkow ([\]{\}~) wužiwane, zo by němske přezwuki a pismik escet (ÄÖÜäöüß) zwobrazniło. Za ASCII-kod běše prěnjotnje tež přidatne wužiwanje ASCII-pazorkow (") jako znamjo za přezwukit, analognje k dwójnemu wužiwanju tildy (~), cirkumfleksa (^) a gravisa (`).
ASCII-rozšěrjenje ISO 8859-1 (Latin 1) wobsahuje wšě přezwuki. Nimale wšě moderne kompjutery wužiwaja tež unikodowy standard, kotryž bu najprjedy w lěće 1991 wozjewjeny a móža přezwuki předźěłać a zwobraznić. Dokelž starše ISO-kodwanja so z rozšěrjenym kodowanjom UTF-8 za Unicode njekryja, móža tež na modernych kompjuterach problemy z přezwukami wustupić.
W zapodatnej lince z Microsoft Windows so z přičinow kompatibelnosće hišće stare IBM-PC-kodowanje wužiwa, tak zo přezwuki a pismik ß tam druhe kodowe čisła dóstachu.
Unicode
wobdźěłaćPřezwuki su w kodowanju Unicode takle definowane a kodowane:
| Znamješko | Unicode | Mjeno | |
|---|---|---|---|
| Pozicija | Woznamjenjenje | ||
| Ä | U+00C4 | Latin capital letter A with diaeresis | Łaćonski wulki pismik Ä |
| Ö | U+00D6 | Latin capital letter O with diaeresis | Łaćonski wulki pismik Ö |
| Ü | U+00DC | Latin capital letter U with diaeresis | Łaćonski wulki pismik Ü |
| ä | U+00E4 | Latin small letter a with diaeresis | Łaćonski mały pismik ä |
| ö | U+00F6 | Latin small letter o with diaeresis | Łaćonski mały pismik ö |
| ü | U+00FC | Latin small letter u with diaeresis | Łaćonski mały pismik ü |
Z linguistiskeho wida wšak tute unikodowe pomjenowanje korektne njeje, dokelž diereza (trema) dźělene rěčenje wokalow poznamjenja.
Unicode znaje dwě kanonisce ekwiwalentnej formje kodowanja přezwukow, precomposed a decomposed. Forma decomposed so ze znamješkom U+0308 (COMBINING DIAERESIS) twori.
UTF-8
wobdźěłaćW URL-kodowanju so přezwuki po UTF-8 a ze znamješkom % před tym koduja a tež w e-mejlach měli so přezwuki jako UTF-8 kodować. Poslednje měł kóždy moderny e-mejlowy program zwoprawdźeć.
| Znamješko | Unicode | Unicode binarny | UTF-8 binarny | UTF-8 heksadecimalny |
|---|---|---|---|---|
| Ä | U+00C4 | 00000000 11000100 | 11000011 10000100 | %C3%84 |
| Ö | U+00D6 | 00000000 11010110 | 11000011 10010110 | %C3%96 |
| Ü | U+00DC | 00000000 11011100 | 11000011 10011100 | %C3%9C |
| ä | U+00E4 | 00000000 11100100 | 11000011 10100100 | %C3%A4 |
| ö | U+00F6 | 00000000 11110110 | 11000011 10110110 | %C3%B6 |
| ü | U+00FC | 00000000 11111100 | 11000011 10111100 | %C3%BC |
HTML
wobdźěłaćDokelž so w normalnym žórłowym teksće HTML spočatnje njeda kodowanje znamješkow postajić, dyrbjachu so přezwuki z pomocu tak mjenowanych pomjenowanych znamješkow (named entities) wužiwać, kotrež ze zawodneho &, symboliskeho mjena a kónčaceho ; wobsteja.
Dźensa je móžno, zo by so kóžde unikodowe znamješko zwobrazniło přez to, zo so decimalne čisło z &# a ; resp. heksadecimalne čisło z &#x a ; wobdawa. Nimo toho je nětko móžnosć kodowanje znamješkow z přikazom meta (<meta ... />) w HTML-dokumenće postajić, přez čo zwobraznjenje přezwukow z pomocu pomjenowanych znamješkow zwjetša trjeba njeje.
Powšitkownje płaći, zo wokal z dwěmaj dypkomaj nad sobu so po sćěhowacej šemje twori: & plus wokal plus uml;.
| Znamješko | Unikodowa pozicija | HTML | ||
|---|---|---|---|---|
| heksadecimalny | decimalny | pomjenowany | ||
| Ä | U+00C4 | Ä | Ä | Ä |
| Ö | U+00D6 | Ö | Ö | Ö |
| Ü | U+00DC | Ü | Ü | Ü |
| ä | U+00E4 | ä | ä | ä |
| ö | U+00F6 | ö | ö | ö |
| ü | U+00FC | ü | ü | ü |
TeX a LaTeX
wobdźěłaćTeX a LaTeX móžetej přezwukowej dypkaj nad kóždežkuli znamješko stajić. Za to stej dwaj přikazaj
- w tekstowym modusu za tekstowy sadźenje
\"apismik ä wutworja - w matematiskim modusu
\ddot apismik jako formulowe znamješko wutworja
Z pakćikom german.sty abo z pakćikom babel so zapodaće němskich přezwukow k "a, "o a "u zjednorja. Přez podaće přihódneje opcije k pakćikej inputenc je wězo tež móžno přezwuki w tekstowym modusu direktnje zapodać.
Druhe wobłuki
wobdźěłaćW mjenach domenow dadźa so přezwuki z pomocu kodowanskeje metody IDNA wužiwać.
Pola pisanskich mašinow je nimo zwučeneje twarskeje formy ze separatnymi přezwukami tež twarske formy, pola kotrychž přezwuki so ze separatnych znamješkow za pismiki a přezwukowej dypkaj zestajeja.
Hlej tež
wobdźěłać| Při wokalach | Při konsonantach |
|---|---|
| Ablawt - Přezwuk - Łamanje | geminacija - palatalizacija |