|
== Žiwjenje ==
=== Šulski čas ===
Pawoł Nedo narodźi so jako syn Jana Awgusta Neda (* 10. měrca <!--lěto?-->w [[Žarki|Žarkach]]; † 25. septembra 1968 w Lipsku) a Ernestine Berthy (* 31. decembra 1881 w Kotecach; † 1. decembra 1961 w [[Budyšin]]je) w Kotecach blisko Wósporka. K jutram lěta 1915 zastupi Nedo do wjesneje šule, w kotrejž běše kubłanje wobstejnosćow [[Prěnja swětowa wójna|Prěnjeje swětoweje wójny]] dla wobmjezowane. Swójba přećehnjepřećahny 1919 do Wósporka, hdźež bě nan Jan jako dźěłaćer přistajeny. Hačrunjež so we wsy a w šuli přewažnje němcowaše a serbske towarstwowe žiwjenje falowaše, nadeńdźe swójba lěpše žiwjenske a šulske poměry. Byrnjež staršej mjez sobu serbowałoj, rěčeštaj ze synom němsce. Wotpowědnje staj staršiski dom a wokolina skerje mjenje Nedowu serbsku identitu wowliwowałoj. Wot apryla 1922 sem chodźeše na krajnostawsku wyšu šulu w Budyšinje z cilom abituru złožić, zo by móhł studować. Nóclěh namaka w internaće na Schillerowych zelenišćach. Na wyšej šuli poskićachu so fakultatiwnje dwě hodźinje serbšćiny za tydźeń, na kotrychž so Nedo wot 1924 sem dobrowólnje wobdźěli. Wo serbskej wučbje a wo wučerju Arnošće Polanje zludany praješe, zo „nawuknył tam wjele njej[e], a serbskeho wědomja [jim] [wučer] njezamó (abo nochcyše) zašćěpić” (Brězanowa 2002: 21). Alternatiwu namaka w serbskich šulskich towarstwach, kaž na přikład w towarstwje serbskich seminaristow „Swoboda” za ewangelskich wučerjow, w kotrymž so čłonojo ze serbskej literaturu zaběrachu a serbsce spěwachu. Finančneho połoženja staršeju dla přizasłuži sej něšto z dopomocu a złoži w lěće 1928 abituru.
=== Studij ===
Poprawom běše Nedo so Nedo za žurnalistiku zajimował, tola lěpšich powołanskich móžnosćow dla rozsudźi so za studij wučerstwa. Wot apryla 1928 sem studowaše tři lěta na filologiskej fakulće na Lipšćanskej uniwersiće, štož wón z pomocu stipendija financowaše. Wopytowaše mjez druhim zarjadowanja w pedagogice, germanistice a ludowědźe, za kotruž so wosebje zajimowaše. Pochadźacy z etnisce njerozsudneje swójby a bjez kmaneho serbskeho rěčneho kubłanja w šuli, zaběraše so hakle w běhu studija ze swójskeje iniciatiwy ze serbskej rěču a kulturu. Zahorjeny student pospyta so 1929 w Lipsku kaž tež na [[Schadźowanka|Schadźowance]] prěnjej razaj w přednošowanju k etnografiskim temam. Idealistiski Nedo staji do fokusa eksaktnosć wědomosće, objektiwnosć a kooperaciju, to rěka zhromadne dźěło. Tute hesło zakitowaše wón jako program we wědomosći, kaž tež pozdźišo w swojej politice. Wot julija 1930 sem běše sobustaw [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]], hdźež wón pak wón bórze pasiwnosć sobustawow propagowaše. W času studentskeho hibanja so sam zwjetša jenož pasiwnje w towarstwach wobdźěli, snano falowacych rěčnych znajomosćow dla. Bórze pak namaka Nedo serbskich přećelow a wobdźěli so aktiwnje na studentskich zetkanjach a serbskich blidach. K wažnym korespondowacym partneram we Łužicy ličachu [[Ota Wićaz]], pozdźišo [[Jan Cyž (jurist)|Dr. Jan Cyž]] a [[Měrćin Nowak-Njechorński]]. Wowliwowany wot idejow wědomostneje ludowědy a patriotiskich ambicijow nowych serbskich přećelow, wěnujewěnowaše so młody student mjez druhim ludowym spěwam, domjacym zwěrjatam w ludowych nałožkach (wosebje plahowanju lěsnych pčołkow we Łužicy) a dźěłu w [[Serbski muzej Budyšin|Serbskim muzeju]]. Pytajcy za nowymi materialijemi, zběraše zhromadnje z Měrćinom Nowakom-Njechorńskim po puću z kolesom wokoło [[Wojerecy|Wojerec]] bajki, prajidma a fotografije. Młodźencaj mjez sobuMłodźencow zwjazazwjazowaše, zo běštaj wobaj němsce wotrostłoj. Runje to rozbudźi ćim wjetšu zahoritosć so ze serbskej kulturu a literaturu zaběrać. Ćišinski<!--kak tomu?--> wjedźeše jeho k mjeńšej zhromadnosći serbskich patriotow, kotřiž bóle [[Domowina|Domowinu]] a lokalne towarstwa podpěrachu, hač Maćicu Serbsku. Tuta nowa serbska zhromadnosć w Lipsku twori ramik Nedoweho narodneho kubłanja. Tež w studentskim towarstwje serbskich akademikarjow „Arnošt Muka“, załoženym w lěće 1928, w kotrymž so studenća mjez sobu wuwučowachu, běše z čłonom.
=== Młody wučer ===
=== Předsyda Domowiny ===
Woblubowany, angažowany wučer znaješe wliwapołnych Serbow a móžeše so wuběrnje zwuraznjować. TohorunjaNimo toho měješe za swoju starobu hižo sebjewědome wustupowanje a wědźeše lud zahorić. Tuž bu Nedo jako kandidat za předsydstwo Domowiny namjetowany a bu 1933 jednohłósnje woleny. Skónčnje namaka kruh, kotryž bě zwólniwy nowe ideje přesadźić. Steješe před ćežkim nadawkom přestrukturowanje Domowiny přihotować: wudźěłanje nowych statutow a znowawobsadźenje funkcijow. Jako wučer, přistajeny w zjawnej słužbje, bu z wusměrjenjom Sakskeho wučerskeho zwjazka awtomatisce ze sobustawom nacionalsocialistiskeho wučerskeho zwjazka. Běše tež stajnje zwólniwy, loyalnosć napřećo nacionalsocialistiskej wyšnosći pokazać, z čimž nježněješe pola wšitkich kolegow wothłós. Měješe wotpohlad, Domowinu po [[nacionalsocializm|nacionalsocialistiskich]] zasadach znowa rjadować a mocy za skutkowanje za serbski lud wjazać. Widźeše w tym jeničku móžnosć, akceptancu němskeje wyšnosće zdobyć. Wědomje stajnje jara na formulacije kedźbowaše, zo by w statutach zapisany zaměr docpěł, Domowinu k jeničkej zastupnicy serbskeho ludu wutwarić. Klučowe słowo w skutkowanju Neda běše „narodna disciplina“ pod ćežišćomaj wuwić wědomje serbskeho luda a kultury a wonkowne zastupowanje serbskich zajimow. W nowym organizatoriskim organje „[[Naša Domowina]]“ jako wotdźěl [[Serbske Nowiny|Serbskich Nowin]], wudawaše Nedo wot 1935 do 1937 swoje napohlady. Wón spyta po přikładźe nacionalsocialistiskeje propagandy serbsku narodnosć a identitu do srjedźišća stajić a z konceptom ludoweje zhromadnosće wšě serbske mocy do cyłka zhromadźić. Wosebje wažne bě jemu při tym natwar młodźinskich zarjadow, zo by zaměrnje młodźinu za serbsku kulturu zahorił. Dobromyslny, młody Nedo namołwješe tež serbski lud [[Adolf Hitler|Hitlera]] a [[NSDAP]] wolić, dokelž spočatnje wočakowaše, zo so druhe ludy w Němskej njepřeněmča. Tola wot lěta 1935 dźeń a wjac antiserbskich naprawow sćěhowachu, kaž tež wobmjezowanja a zakazy Serbam napřećo. Z tym so tež Nedowe nastajenje režimej napřećo raznje změni. Wón, kaž tež druzy aktiwisća, su přepozdźe spóznali, zo so NS-ideologija ze zaměrami Serbow hromadźe njehodźi. Rozsudźichu so za spjećowanje w formje serbskich swjedźenjow a zarjadowanjow, kotrež so pak stajnje bóle bojkotowachu. Nedo, hišće jara młody, jako so za politiske zajimy Serbow angažowaše, zdaše so być wyšnosći napřećo wobwliwujomny. Tola jemu njezbywanjezby ničo druhe, dokelž steješe wot 1936 sem pod stajnej kontrolu knježerstwa. Tute zadźerženje wjedźeše k tomu, zo ličešepłaćeše pola Němcow jako „poměrnje měrny a rozumny serbski wjednik” (Brězanowa 2002: 109).
Wot 1933 běše Nedo sobustaw SA, snano falowacych pjenjez dla, dokelž běše jenož jako probowy wučer přistajeny. Lěto pozdźišo bu pak zaso ze SA wuzamknjeny, dokelž so přemało na zarjadowanjach wobdźěleše. Bjez swójskeho přičinjenja bu tež ze sobustawom nacionalsocialistiskeho wučerskeho zwjazka (''Nationalsozialistischer Lehrerbund'', NSLB), kiž běše wotdźěl NSDAP. Na politiske abo wosobinske wuwiće Neda njeměještej ani sobustawstwo SA, ani NSLB wliw. Dale so w tutym ćežkim času, jako steješe Smolerjec drustwo 1934 před zawrjenjom, sylnišo za serbske nowinarstwo zasadźowaše. Dźěłaše jako redaktor, pisaše artikle a přewza tydźenske Serbske Nowiny za dźěći. W samsnym lěće bu do [[Rakojdy|Rakojd]] na ludowu šulu přesadźeny, na kotrejž so wón znowa wo serbsku wučbu prócowaše. Přewza běrokratiske nadawki šulskeho wjednika, organizowaše šulske swjedźenje a nazwučowaše dźiwadłowe hdyhry, z čimž wón připóznaće pola šulerjow a staršich žněješe. Tež priwatnje namaka Nedo w Rakojdach žiwjenski puć, jako zezna přichodnu mandźelsku Marju Budarjec (* 13. nowembra 1914, † 25. měrca 1998). Nedowy angažement za Serbstwo wowliwowaše tež jeho powołanski puć jako přistajeny w zjawnej šulskej słužbje. Chłostanja a poroki zarjadow Neda njewottrašachu, hačrunjež so w zjawnosći trochu měrnišo zadźeržeše. Jako pak jemu přesadźenje do němskorěčneje šule hrožeše, rozsudźi so 1937 powołanje dobrowólnje wupowědźić a Łužicu z ćežkej wutrobu wopušćić. Přez poćahi ze zwjazkom Polakow w Němskej dósta dźěło na pólskej nalutowarni w [[Berlin]]je. Tak dyrbješe z 28 lětami swójbu, žonu a Łužicu wopušćić. Krótko po tym so serbske towarstwowe dźěło přez zakaz zhromadźiznow nimale znjemóžni, pod čimž tež dźěło Domowiny ćerpješe. Zwonka Łužicy měješe Nedo wšak jenož wobmjezowane móžnosće, tola zasadźujezasadźowaše so dale za Serbow a namołwjanamołwješe wšitkich, dale wojować.
=== Druha swětowa wójna ===
=== Powójnski čas ===
Domowina spyta z kulturnym programom serbsku kulturu a rěč wožiwić. We fokusu steješe wutwarjenje serbskeho šulskeho kubłanja, wuhotowanje rěčnych kursow, hajenje kultury ze spěwami, hudźbu, basnjemi, swjedźenjemi, rejemi a přednoškami. Formulowaše so šulski program a dźěłaše so na nowonatwarje institucijow a strukturow. Intensiwnje zasadźowaše so Nedo za to, zo so Serbja naw za Serbow wažnewažnych powołanskepowołanskich městnaměstnach zasadźa, kaž na přikład jako wjesnjanosta, pola policije a w zarjadach. Skrótka fungowaše Domowina jako dźěłowa bursa w lěće 1947, jako so referat za powołanske poradźowanje tam zarjadowaše. Nedo widźeše w tym móžnosć, młodźinu za powołanje wučerja wabić, wšako knježeše hoberski deficit tutych po wójnje. Z połoženjom zakładneho kamjenja [[Serbski dom|Serbskeho domu]] na Póstowym naměsće njesteješe nowonatwarej ničo wjac napřećo.
Jako šulski rada steješe před ćežkim nadawkom, so mjez druhim wo wučbne plany starać, wo wabjenje a wukubłanje wučerjow, přihoty šulow a wučbnych materialijow. Nedo liči tež jako iniciator pedagogiskeho časopisa „[[Serbska šula]]” a staraše so wo wudawanje serbskich wučbnicow. Je dźiw, kak je so jemu poradźiło, swójbu, naročne powołanje a čestnohamtske předsydstwo Domowiny a z tym wulku zamołwitosć zwjazać. Wšitke prócowanja docpěchu swój wjeršk ze schwalenjom [[Zakoń za dźerženje prawow Serbow|Zakonja za zdźerženje prawow Serbow]] 23. měrca 1948 w [[Sakski krajny sejm|Sakskim krajnym sejmje]], kaž tež z paragrafom za zdźerženje serbskorěčneje wučby w šulach. Lěto pozdźišo so Domowina jako towarstwo zapisa. Tola přichodne problemy so bližachu. Załoži so [[Serbski zarjad]] (Serbski zarjad za kulturu a ludowe kubłanje) jako statna institucija z Nedom jako nawodu. To pak woznamjenješe krizu za Domowinu, dokelž sobudźěłaćerjo k statnej instituciji měnjachu. Proces sowjetizacije wuchodoněmskeje towaršnosće wjedźeše k intensiwnej wuměnje elity a wažne funkcije towaršnostneho žiwjenja so z kadrami [[SED]] wobsadźowachu. Nedo bu konfrontowany z wotpokazanjom druhich stronskich funkcionarow a so jako nacionalist a suspektny intelektuelny denuncowaše. Z tutych a ze strowotniskich přičin wotstupi wón 1951 po 17 lětach na čole Domowiny. Jeho naslědnik běše komunist [[Kurt Krjeńc]], kotryž njewidźeše jako hłowny nadawk Domowiny, zastupować zajimy Serbow, ale přesadźić statnu a stronsku politiku zawjedźenja socializma w Serbach.
=== Zwonka Łužicy ===
Po 1951 započnjezapoča so druhi žiwjenski wotrězk Pawoła Neda z nowym powołanskim a bydlenskim městnom, z nowymi činitostnymi wobłukami a přećelskimi kruhami. Dźěło jako předsyda Domowiny je jeho stajnje wupjelniło, tola žedźba za měrnym wědomostnym dźěłom běše wulka. Tuž skutkowaše Nedo wot prěnjeho měrca 1951 sem we hłownym wotrjedźe wuměłstwa a literatury w Sakskim ministerstwje za ludowe kubłanje w [[Drježdźany|Drježdźanach]]. Z nowym bydlenskim a dźěłowym městnom njebě aktiwny angažement we Łužicy kaž dotal móžny. Přećelske styki do domizny pak dodźeržowaše a swójba so krótko po tym do Drježdźan přidruži. Wón přewza komentowacu funkciju a pisaše recensije a rozprawy wo wšelakich serbskich zarjadowanjach.
Karjera wjedźedowjedźe jeho dale do Sakskeho krajneho sejma, hdźež přepoda so jemu 10. januara 1952 wjednistwo zarjadnistwa za wuměłske naležnosće. Tež na institucionalizowanju [[sorabistika|sorabistiki]] měješe Nedo podźěl. Tak załoži so 1. meje 1951 [[Institut za serbski ludospyt]] w Budyšinje a w samsnym lěće [[Institut za sorabistiku|Serbski institut]] na Lipšćanskej uniwersiće. Wot 16. awgusta 1952 bu wón z wjednikom wědomostneho wuměłskeho dźěłoweho wobłuka w centralnym domje za lajske wuměłstwo w Lipsku. Z nowym přistajenjom měješe dosć swobody, so dale intensiwnje ze sorabistiskimi wědomostnymi temami rozestajeć a dźěłaše wusko hromadźe z Budyskim institutom. Móžeše so skónčnje temam wěnować, za kotrež bě so hižo jako student zahorił: Zaběraše so ze slědźenjom wo bajkach a powědkach, z přirunowacymi studijemi k spěwam, bajkam a prajidmam. Wot lěta 1954 inwentarizowaše so pod swojimjeho nawodom serbska narodna drasta a wón běše z wudawaćelomwudawaćel pjećzwjazkoweho rjada k narodnej drasće w zhromadnym dźěle z Měrćinom Nowakom-Njechorńskim.
Za swoju promociju hromadźeše Nedo bajki, kiž běchu do toho jenož zdźěla předleželi. W njej naliča so zhromadnosće zapadosłowjanskich bajkow a paralele k němskim bajkam. Dale wudawaše monografiju k wušiwanju narodnych drastow, hromadźeše materialije k ludowej hudźbje wokoło [[Slepo]]ho a napisa rozjimanje kwo ludowym powědančku wo [[Krabat|Krabaće]]. Swoju disertaciju kwo Łužiskim hornčerstwje zakitujezakitowaše w lěće 1955 ze ''summa cum laude'' a dósta z tym titul doktor filozofije. Po namjeće [[Pawoł Nowotny|Pawoła Nowotneho]] bu Nedo jako direktor serbskeho instituta na Karla Marxowej uniwersiće powołany, na kotrejž w lětach 1951 do 1958 serbsku ludowědu wuwučowaše. Studentam běše wón jako woblubowany docent z měrnym, přećelnym wustupowanjom a ze zajimawymi čitanjemi w pomjatku wostał. Nimo toho měješe Nedo mnoho funkcijow a sobustawstwow w nacionalnych kaž tež internacionalnych wědomostnych gremijach, čehoždla běše wón husto w republice a we wukraju po puću. Hakle w lěće 1953 sćěhowaše jemu swójba do Lipska, hdźež namaka nowu domiznu.
Prócy na uniwersiće so wupłaćichu, tak zo poskićešeposkići so jemu w lěće 1959 profesura z wuwučowanskim nadawkom za serbski ludospyt a literaturu, kaž tež za němsku ludowědu na filozofiskej fakulće na Karla Marxowej uniwersiće. Byrnjež to połne městno njebyło, rozsudźi so wón za dalše dźěło při uniwersiće. W lěće 1963 habilitowaše Nedo pod temu „Podrys serbskeho ludoweho basnistwa“ a lěto na to dósta wón połne městno profesury z wuwučowanskim nadawkom za powšitkownu a serbsku ludowědu. Tež jeho prócowanja za wróćo zdobyće wukubłanja serbskich wučerjow do Lipska pokazachu w tutym lěće wuspěch. Po pjećoch lětach na Lipšćanskej uniwersiće dósta Nedo poskitk profesury za ludowědu na [[Humboldtowa uniwersita|Humboldtowej uniwersiće]] w Berlinje, kotruž wón 1964 přiwza. Bydlacy pak wosta ze swójbu w Lipsku.
=== Wuměnk ===
|
