Potłóčowanska politika napřećo Serbam: Rozdźěl mjez wersijomaj

▲Na spočatku 16. lětstotka přińdźe w Europje k towaršnostnej změnje. Přez wunamakanja a hospodarski rozrost, kaž tež techniske a přirodowědne wuwića w hórnistwje, w tekstilnej a metalowej industriji a wědomostnych swětonahladow - přez humanizm a renesansu, sta so 16. lětstotk z epochu byrgarstwa, reformacije a burskich wójnow. Ze stajnje stupacym feudalnym hospodarstwom zemjanstwa so žiwjenje burow rozsudnje pohubjeńši. Tak dóńdźe k nawalnym stawkam burow.¹

▲Mnohota luda we Łužicy běchu Serbja. Tak wučini jich podźěl w Delnej Łužicy někak 75 procentow a w centralnych kónčinach hišće wyše. Wokoło 85 procentow Serbow běchu na kraju žiwi a přisłušachu ke krajnym njewólnikam, hačrunjež so jich situacija wot němskeje ludnosće na kraju njerozeznawa. Jenož 15 procentow bydlachu w městach. Serbja móžachu byrgarske prawo nabyć, z tym běše wobsydstwo domu a twarske prawo zwjazane. 1544 běchu w Choćebuzu 41 procentow Serbow mjez wobydlerjemi, kiž mějachu prawo za warjenje piwa. Někak 30 procentow wobydlerjow běchu Serbja. We Łukowje běchu to přibližnje 50 procentow. Najwjace Serbow dźěłachu jako rjemjeslnicy a burja. Za serbsku krajnu ludnosć njedawaše žaneje móžnosće, so wobsažnje kubłać. W prěnej połojcy 16. lětstotka padnychu zawěry za Serbow přeco bóle. Wot 14. lětstotka sem njesmědźachu wjace do cechow přistupić. Dawachu němsko-ludowe paragrafy, na přikład za rjemjeslnikow w Choćebuzu. Cechi so zwjazachu, dokelž chcychu sylnišo napřećo konkurentam wustupować. W małych městach, hdźež běchu Serbja sylnišo zastupowani, so tute z cechow njewuzamknychu. Zemjenjo rozsudźichu husto na dobro Serbow, byrnjež měsćanska horna woršta z tym spokojom njebě. W Choćebuzu bu němsko-ludowy paragraf 1525 přez braniborskeho kurwjercha wotstronjeny. Na městnach, hdźež bě so zemjanstwo přesadźiło, přińdźe k přiwótřenju socialneho potłóčowanja krajneje ludnosće. Najebać toho njejsu so Serbja wutłóčili a w Delnej Łužicy njedawaše žaneho srjedźowěkowskeho zakaza rěče. Za čas reformacije so stawy napřećo woli katolskich krajnych knježkow wobtwjerdźichu, so tutón staw hišće sylnišo wuzběhny. Přińdźe samo k sylnišemu wužiwanju serbskeje rěče w cyrkwjach, přiwšěm so schodźenki wukubłanja młodych Serbow w cyrkwinskich wotrjadach podpěrowachu. Přeco wjac serbskeje nabožneje literaturje so jewješe a serbske kulturne žiwjenje sta so sylniše.¹

▲Situacija přeměni so w poslednej třećinje 17. lětstotka přez absolutizm a jeho centralizowanje a zarjadowanje Serbow do centralizowaneho stata. Wosebje we wójwodstwje Sakska-Merseburgska přińdźe k wusměrjenej germanizaciji, dokelž markhrabja w lěće 1657 knjejstwo w Delnej Łužicy přewzachu. Woni móc stawow wobmjezowachu. 1667 so Lubjenski konsorcium załoži, kiž zastupowaše statnu spěchowanu germanizaciju. 1668 přikaza konsorcium, zo ma so serbska rěč dospołnje wotstronić a tutón plan so z krutosću hač do 18. lětstotka sćěhowaše. Serbske knihi a manuskripty so wot markhrabjow a konsistorija zaćahachu a němska rěč so serbskej młodźinje w šulskej wučbje a Božich słužbach sposrědkowaše. W 17./18. lětstotku wotemrě serbska rěč w Delnej Łužicy dospołnje. Runočasnje so w Choćebuzu tolerantna politika napřećo Serbam praktikowaše. Šule na kraju wokrjesa Choćebuz, kaž tež nabožne spisy so spěchowachu. Nowe šule so na wjeskach załožichu, w nich so potom serbscy wučerjo přistajichu. Z tym běchu Serbja w 17./18. lětstotku wot wotpowědnych nahladow knježićelow a jich nastajenjow napřećo mjeńšinam a hinak myslacych wotwisni.¹

▲Spočatnje spytachu nacionalsocialisća Serbow sobu do nowych strukturow zapřijeć a do jich nacionalsocialistiskich zaměrow zabrać. Tak bu tež Domowina do Bund Deutscher Osten zarjadowana. Pozdźišo změni so politika nacionalsocialistow, jako bě wotwidźeć, zo so serbske organizacije pod nawodom Pawoła Njedu přećiwo tomu spjećowachu.²

▲1937 zakazachu nacionalsocialisća serbske organizacije a wobmjezowachu jara sylnje wužiwanje serbskeje rěče w zjawnosći. Tak přesydlichu so serbscy wučerjo a duchowni z Łužicy do wotležanych kónčin Němskeje. Tohorunja prócowaše so nacionalsocialistiski režim, zo Serbow k asimilaciji nuzowaše. Serbscy akademikarjo so zajachu a aktiwni Serbja so do koncentraciskich lěhwow zapokazachu, mjez nimi běštaj tež Marja Grólmusec a Alojs Andricki, kiž swójske wuswobodźenje wjac njedožiwištaj. Runočasnje přeměnichu nacionalsocialisća wobraz Łužicy za jich propagandu a pokazachu agrarno-romantiski wobraz Łužiskich burow a industrielny-moderny wobraz w zwisku z wottwarom brunicy.²

▲Serbja so jako germaniski kmjeń zwobhladowachu, tohodla so tež systematisce njezničichu. Serbski lud dyrbješe so tuž do němskeho ludu integrować. K tomu słušeše, zo so serbska identita, rěč a kultura zničichu, štož bě ze zakazami, regresijemi a diskriminacijemi zwjazane.²

▲Wot 1935 so serbske cyrkwinske wosady zakazachu a w šulach serbska rěč. Serbske zarjadowanja so wot nacionalsocialistow jako přeńdźenje přećiwo zjawnemu porjadej a wěstoće pochłostachu.²

▲W serbskej rěčnej wučbje běchu wot lěta 1919 tři hodźiny tydźensce předwidźane, kiž so pak wot nacionalsocialistow na njepřijomne časy, na přikład na pózdne popołdnjo přepołožichu. W někotrych šulach bu rěčna wučba přez regionalne a zarjadniske hamty dospołnje wotstronjena. W šulach, hdźež Serbja přez połojcu šulerjow wučinichu, so tute na němske kubłanišća postajichu, kaž w Hornjej Hórce a Minakawje je so serbska wučba dospołnje wotstroniła. W lěće 1933 je so represiwna politika napřećo Serbam w Sakskej najprjedy jónu z přičiny tak mjenowaneje “Reichminderheitenpolitik” zakónčiła. W narěči Adolfa Hitlera 17. meje 1937 wupraješe so wón napřećo asimilaciji a připóznawaše stawizniski poćah k europskim ludam.³ Wonkowna politiska situacija wuskutkowaše so tež na politiku napřećo Serbam.

▲Nimo toho zničichu nacionalsocialisća přez přeměnowanje serbske stawizny a identitu w Hornej a Delnej Łužicy, na přikład přemjenowachu so mjena wjeskow na podobne wopisowanja w němskej rěči. Někak 40 rěkow a rěčkow w Błótach bu 1937 w “Reichskatasterwerk” sporjedźene, při čimž pak nacionalsocialisća hižo w spočatnych lětach wójny tutu akciju zaso skónčichu, dokelž njesmědźachu na geografiskich kartach žane znapřećiwne zapisy eksistować. Dołho po času nacionalsocializma wobstachu někotre z přemjenowanjow dale.²