Pawoł Nedo: Rozdźěl mjez wersijomaj
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
formatěrowanje |
S małe korektury |
||
Rjadka 3:
== Žiwjenje ==
=== Šulski čas ===
Pawoł Nedo narodźi so jako syn Jana Awgusta Nedy (* 10. měrca <!--lěto?-->w [[Žarki|Žarkach]]; † 25. septembra 1968 w Lipsku) a Ernestine Berthy (* 31. decembra 1881 w Kotecach; † 1. decembra 1961 w [[Budyšin]]je) w Kotecach blisko Wósporka. K jutram lěta 1915 zastupi Nedo do wjesneje šule, w kotrejž běše kubłanje wobstejnosćow [[Prěnja swětowa wójna|Prěnjeje swětoweje wójny]] dla wobmjezowane. Swójba přećehnje 1919 do Wósporka, hdźež bě nan Jan jako dźěłaćer přistajeny. Hačrunjež so we wsy a w šuli přewažnje němcowaše a serbske towarstwowe žiwjenje falowaše, nadeńdźe swójba lěpše žiwjenske a šulske poměry. Byrnjež staršej mjez sobu serbowaštaj, rěčeštaj ze synom němsce. Wotpowědnje staj staršiski dom a wokolina skerje mjenje Nedowu serbsku identitu wowliwowałoj. Wot apryla 1922 sem chodźeše na krajnostawsku wyšu šulu w Budyšinje z cilom abituru złožić, zo by móhł studować. Nóclěh namaka w internaće na Schillerowych zelenišćach. Na wyšej šuli poskićachu so fakultatiwnje dwě hodźinje serbšćiny za tydźeń, na kotrychž so Nedo wot 1924 sem dobrowólnje wobdźěli. Wo serbskej wučbje a wo wučerju Arnošće Polanje zludany praješe, zo „nawuknył tam wjele njej[e], a serbskeho wědomja [jim] [wučer] njezamó (abo nochcyše) zašćěpić” (Brězanowa 2002: 21). Alternatiwu
=== Studij ===
Poprawom běše Nedo so za žurnalistiku zajimował, tola lěpšich powołanskich móžnosćow dla rozsudźi so za studij wučerstwa. Wot apryla 1928 sem studowaše tři lěta na filologiskej fakulće na Lipšćanskej uniwersiće, štož wón z pomocu stipendija financowaše. Wopytowaše mjez druhim zarjadowanja w pedagogice, germanistice a ludowědźe, za kotruž so wosebje zajimowaše. Pochadźacy z etnisce njerozsudneje swójby a bjez kmaneho serbskeho rěčneho kubłanja w šuli, zaběraše so hakle w běhu studija ze swójskeje iniciatiwy ze serbskej rěču a kulturu. Zahorjeny student pospyta so 1929 w Lipsku kaž tež na [[Schadźowanka|Schadźowance]] prěnjej razaj w přednošowanju k etnografiskim temam. Idealistiski Nedo staji do fokusa eksaktnosć wědomosće, objektiwnosć a kooperaciju, to rěka zhromadne dźěło. Tute hesło zakitowaše wón jako program we wědomosći, kaž tež pozdźišo w swojej politice. Wot julija 1930 sem běše sobustaw [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]], hdźež wón pak bórze pasiwnosć sobustawow propagowaše. W času studentskeho hibanja so sam zwjetša jenož pasiwnje w towarstwach wobdźěli, snano falowacych rěčnych znajomosćow dla. Bórze pak namaka Nedo serbskich přećelow a wobdźěli so aktiwnje na studentskich zetkanjach a serbskich blidach. K wažnym
=== Młody wučer ===
Rjadka 12:
=== Předsyda Domowiny ===
Woblubowany, angažowany wučer znaješe wliwapołnych Serbow a móžeše so wuběrnje zwuraznjować. Tohorunja měješe za swoju starobu hižo sebjewědome wustupowanje a wědźeše lud zahorić. Tuž bu Nedo jako kandidat za předsydstwo Domowiny namjetowany a bu 1933 jednohłósnje woleny. Skónčnje
Wot 1933 běše Nedo sobustaw SA, snano falowacych pjenjez dla, dokelž běše jenož jako probowy wučer přistajeny. Lěto pozdźišo bu pak zaso ze SA wuzamknjeny, dokelž so přemało na zarjadowanjach wobdźěleše. Bjez swójskeho přičinjenja bu tež ze sobustawom nacionalsocialistiskeho wučerskeho zwjazka (''Nationalsozialistischer Lehrerbund'', NSLB), kiž běše wotdźěl NSDAP. Na politiske abo wosobinske wuwiće Neda njeměještej ani sobustawstwo SA, ani NSLB wliw. Dale so w tutym ćežkim času, jako steješe Smolerjec drustwo 1934 před zawrjenjom, sylnišo za serbske nowinarstwo zasadźowaše. Dźěłaše jako redaktor, pisaše artikle a přewza tydźenske Serbske Nowiny za dźěći. W samsnym lěće bu do [[Rakojdy|Rakojd]] na ludowu šulu přesadźeny, na kotrejž so wón znowa wo serbsku wučbu prócowaše. Přewza běrokratiske nadawki šulskeho wjednika, organizowaše šulske swjedźenje a nazwučowaše dźiwadłowe hdy, z čimž wón připóznaće pola šulerjow a staršich žněješe. Tež priwatnje namaka Nedo w Rakojdach žiwjenski puć, jako zezna přichodnu mandźelsku Marju Budarjec (* 13. nowembra 1914, † 25. měrca 1998). Nedowy angažement za Serbstwo wowliwowaše tež jeho powołanski puć jako přistajeny w zjawnej šulskej słužbje. Chłostanja a poroki zarjadow Neda njewottrašachu, hačrunjež so w zjawnosći trochu měrnišo zadźeržeše. Jako pak jemu přesadźenje do němskorěčneje šule hrožeše, rozsudźi so 1937 powołanje dobrowólnje wupowědźić a Łužicu z ćežkej wutrobu wopušćić. Přez poćahi ze zwjazkom Polakow w Němskej dósta dźěło na pólskej nalutowarni w [[Berlin]]je. Tak dyrbješe z 28 lětami swójbu, žonu a Łužicu wopušćić. Krótko po tym so serbske towarstwowe dźěło přez zakaz zhromadźiznow nimale znjemóžni, pod čimž tež dźěło Domowiny ćerpješe. Zwonka Łužicy měješe Nedo wšak jenož wobmjezowane móžnosće, tola zasadźuje so dale za Serbow a namołwja wšitkich, dale wojować.
Rjadka 19:
Ze spočatkom [[Druha swětowa wójna|Druheje swětoweje wójny]], jako [[Němska]] 1. septembra 1939 [[Pólska|Pólsku]] nadpadny, zlikwidowachu so pólske towarstwa a zarjady w Němskej a Nedo zhubi dźěło. Namaka nowe přistajenje jako knihiwjednik na ryćerkuble pola Wilmersdorfa, 90 kilometrow sewjerozapadnje Berlina. Dwaj měsacaj pozdźišo so njejapcy zaja a měsac w jastwje přebywaše. Wot 1940 sem běše jemu zakazane, we wokrjesu Drježdźany-Budyšin přebywać. Namaka pak nowe přistajenje jako domjacy wučer a sekretar w [[Rietz-Neuendorf]] (Wulkim Rěcu). W juniju samsneho lěta woženi so z Marku Budarjec w Chwaćicach. Nowozmandźelenaj wuhotowaštaj sej bydlenčko we Wulkim Rěcu, daloko wot domizny zdalenym a dnja 19. oktobra 1941 narodźi so jimaj syn Michał.
W lěće 1942, lěto po tym, zo bě so Domowina dospołnje zakazała, zwoła so Nedo do wójska a bu na
=== Powójnski čas ===
Domowina
Jako šulski rada steješe před ćežkim nadawkom, so mjez druhim wo wučbne plany starać, wo wabjenje a wukubłanje wučerjow, přihoty šulow a wučbnych materialijow. Nedo liči tež jako iniciator pedagogiskeho časopisa „[[Serbska šula]]” a staraše so wo wudawanje serbskich wučbnicow. Je dźiw, kak je so jemu poradźiło, swójbu, naročne powołanje a čestnohamtske předsydstwo Domowiny a z tym wulku zamołwitosć zwjazać. Wšitke prócowanja docpěchu swój wjeršk ze schwalenjom [[Zakoń za dźerženje prawow Serbow|Zakonja za zdźerženje prawow Serbow]] 23. měrca 1948 w [[Sakski krajny sejm|Sakskim krajnym sejmje]], kaž tež z paragrafom za zdźerženje serbskorěčneje wučby w šulach. Lěto pozdźišo so Domowina jako towarstwo zapisa. Tola přichodne problemy so bližachu. Załoži so [[Serbski zarjad]] (Serbski zarjad za kulturu a ludowe kubłanje) jako statna institucija z Nedom jako nawodu. To pak woznamjenješe krizu za Domowinu, dokelž sobudźěłaćerjo k statnej instituciji měnjachu. Proces sowjetizacije wuchodoněmskeje towaršnosće wjedźeše k intensiwnej wuměnje elity a wažne funkcije towaršnostneho žiwjenja so z kadrami [[SED]] wobsadźowachu. Nedo bu konfrontowany z wotpokazanjom druhich stronskich funkcionarow a so jako nacionalist a suspektny intelektuelny denuncowaše. Z tutych a ze strowotniskich přičin wotstupi wón 1951 po 17 lětach na čole Domowiny. Jeho naslědnik běše komunist [[Kurt Krjeńc]], kotryž njewidźeše jako hłowny nadawk Domowiny, zastupować zajimy Serbow, ale přesadźić statnu a stronsku politiku zawjedźenja socializma w Serbach.
Rjadka 29:
Po 1951 započnje so druhi žiwjenski wotrězk Pawoła Neda z nowym powołanskim a bydlenskim městnom, z nowymi činitostnymi wobłukami a přećelskimi kruhami. Dźěło jako předsyda Domowiny je jeho stajnje wupjelniło, tola žedźba za měrnym wědomostnym dźěłom běše wulka. Tuž skutkowaše Nedo wot prěnjeho měrca 1951 sem we hłownym wotrjedźe wuměłstwa a literatury w Sakskim ministerstwje za ludowe kubłanje w [[Drježdźany|Drježdźanach]]. Z nowym bydlenskim a dźěłowym městnom njebě aktiwny angažement we Łužicy kaž dotal móžny. Přećelske styki do domizny pak dodźeržowaše a swójba so krótko po tym do Drježdźan přidruži. Wón přewza komentowacu funkciju a pisaše recensije a rozprawy wo wšelakich serbskich zarjadowanjach.
Karjera wjedźe jeho dale do Sakskeho krajneho sejma, hdźež přepoda so jemu 10. januara 1952 wjednistwo zarjadnistwa za wuměłske naležnosće. Tež na institucionalizowanju [[sorabistika|sorabistiki]] měješe Nedo podźěl. Tak załoži so 1. meje 1951 [[Institut za serbski ludospyt]] w Budyšinje a w samsnym lěće [[Institut za sorabistiku|Serbski institut]] na Lipšćanskej uniwersiće. Wot 16. awgusta 1952 bu wón z wjednikom wědomostneho wuměłskeho dźěłoweho wobłuka w centralnym domje za lajske wuměłstwo w Lipsku. Z nowym přistajenjom měješe dosć swobody, so dale intensiwnje ze sorabistiskimi wědomostnymi temami rozestajeć a dźěłaše wusko hromadźe z Budyskim institutom. Móžeše so skónčnje temam wěnować, za kotrež bě so hižo jako student zahorił: Zaběraše so ze slědźenjom wo bajkach a powědkach, z
Za swoju promociju hromadźeše Nedo bajki, kiž běchu do toho jenož zdźěla předleželi. W njej naliča so zhromadnosće zapadosłowjanskich bajkow a paralele k němskim bajkam. Dale wudawaše monografiju k wušiwanju narodnych drastow, hromadźeše materialije k ludowej hudźbje wokoło [[Slepo]]ho a napisa rozjimanje k ludowym powědančku wo [[Krabat|Krabaće]]. Swoju disertaciju k Łužiskim hornčerstwje zakituje w lěće 1955 ze ''summa cum laude'' a dósta z tym titul doktor filozofije. Po namjeće [[Pawoł Nowotny|Pawoła Nowotneho]] bu Nedo jako direktor serbskeho instituta na Karla Marxowej uniwersiće powołany, na kotrejž w lětach 1951 do 1958 serbsku ludowědu wuwučowaše. Studentam běše wón jako woblubowany docent z měrnym, přećelnym wustupowanjom a ze zajimawymi čitanjemi w pomjatku wostał. Nimo toho měješe Nedo mnoho funkcijow a sobustawstwow w nacionalnych kaž tež internacionalnych wědomostnych gremijach, čehoždla běše wón husto w republice a we wukraju po puću. Hakle w lěće 1953 sćěhowaše jemu swójba do Lipska, hdźež
Prócy na uniwersiće so wupłaćichu, tak zo poskićeše so jemu w lěće 1959 profesura z wuwučowanskim nadawkom za serbski ludospyt a literaturu, kaž tež za němsku ludowědu na filozofiskej fakulće na Karla Marxowej uniwersiće. Byrnjež njebě to połne městno, rozsudźi so wón za dalše dźěło při uniwersiće. W lěće 1963 habilitowaše Nedo pod temu „Podrys serbskeho ludoweho basnistwa“ a lěto na to dósta wón połne městno profesury z wuwučowanskim nadawkom za powšitkownu a serbsku ludowědu. Tež jeho prócowanja za wróćo zdobyće wukubłanja serbskich wučerjow do Lipska pokazachu w tutym lěće wuspěch. Po pjećoch lětach na Lipšćanskej uniwersiće dósta Nedo poskitk profesury za ludowědu na [[Humboldtowa uniwersita|Humboldtowej uniwersiće]] w Berlinje, kotruž wón 1964 přiwza. Bydlacy pak wosta ze swójbu w Lipsku.
Rjadka 38:
Přiběraceho hubjeńšeho strowotneho połoženja dla požada so wón k swojim 60. narodninam na dočasne emeritowanje. Wuměnk njemóžeše sej strowoty dla prawje lubić dać. K tomu hišće zrudny dóńt swójbu porazy, jako młódši syn Matej 1971 ze štyriadwaceći lětami njeskutka dla w Berlinje zemrě. W tutym ćežkim času so jemu čim bóle za łužiskej domiznu styskaše, tola mjez druhim swójba staršeho syna Michała jeho w Lipsku dźeržeše. Najebać toho běchu 70-te lěta produktiwny čas, w kotrymž so Nedo dale z wědomosću rozestaješe. Nimo toho wěnowaše so wudawaćelskim dźěłam, mjez druhim bajkow („Łučlany Pětr” 1964, „Bajki z bliska a daloka” 1971, „Klinkotata Lipka” 1972, „Sylny wotročk” 1981) a ludowych žortow z titulom „Wólsace hnězdo” 1983 pod [[Ludowe nakładnistwo Domowina|nakładnistwom Domowiny]].
Dalši naročny wobłuk, kotremuž so wón wěnowaše běchu serbske kulturne stawizny. Tute dźěło pak njeje ženje dokónčił. Zhromadnje z Wolfgangom Jacobeitom a muzejom za ludowědu w Berlinje, wuhotowaštaj Nedo a Pawoł Nowotny
Pawoł Nedo zemrě 24. meje 1984 z pjećasydomdźesat lětami a bu w Lipsku pochowany. Wón wostanje jako wěcowny, sćerpliwy, ale tež charismatiski přeswědčowar a pragmatikar w pomjatku, kotryž swój žiwjenski nadawk, zdźeržeć a dale wuwiwać serbsku kulturu, ženje z wočow zhubił njebě.
|