Pawoł Nedo: Rozdźěl mjez wersijomaj
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
Keine Bearbeitungszusammenfassung |
|||
Rjadka 1:
'''Pawoł Nedo''' (* [[1. nowembra]] [[1908]] w [[Kotecy|Kotecach]] blisko [[Wóspork]]a; † [[24. meje]] [[1984]] w [[Lipsk]]u) bě serbski wučer, ludowědnik, narodny prócowar a předsyda [[Domowina|Domowiny]] wot [[1933]] hač do jeje rozpušćenja w lěće [[1937]], kaž tež mjez 1945 a 1950. Jeho naslědnik bě komunist [[Kurt Krjeńc]].
'''Žiwjenje'''
Pawoł Nedo narodźi so jako syn Jana Awgusta Nedy (* 10. měrca w Žarkach; † 25. septembra 1968 w Lipsku) a Ernestine Berthy (* 31. decembra 1881 w Kotecach; † 1. decembra 1961 w Budyšinje) w Kotecach blisko Wósporka. K jutram lěta 1915 zastupi Nedo do wjesneje šule, w kotrejž běše kubłanje wobstejnosćow prěnjeje swětoweje wójnjy dla wobmjezowane. Swójba přećehnje 1919 do Wósporka, hdźež bě nan Jan jako dźěłaćer přistajeny. Hačrunjež so we wsy a w šuli přewažnje němcowaše a serbske towarstwowe žiwjenje falowaše, nadeńdźe swójba lěpše žiwjenske a šulske poměry. Byrnjež staršej mjezsobu serbowaštaj, rěčeštaj ze synom němsce. Wotpowědnje staj staršiski dom a wokolina skerje mjenje Nedowu serbsku identitu wowliwowałoj. Wot apryla 1922 sem chodźeše na krajnostawsku wyšu šulu w Budyšinje z cilom abituru złožić, zo by móhł studować. Nóclěh namaka w internaće na Schillerowych připrawach. Na wyšej šuli poskićachu so fakultatiwnje dwě hodźinje serbšćiny za tydźeń, na kotrychž so Nedo wot 1924 sem dobrowólnje wobdźěli. Wo serbskej wučbje a wo wučerju Arnošće Polanje zludany praješe, zo „nawuknył tam wjele njej[e], a serbskeho wědomja [jim] [wučer] njezamó (abo nochcyše) zašćěpić” (Brězanowa 2002: 21). Alternatiwu namakaše w serbskich šulskich towarstwach, kaž na přikład w towarstwje serbskich seminaristow „Swoboda” za ewangelskich wučerjow, w kotrymž so čłonojo ze serbskej literaturu zaběrachu a serbsce spěwachu. Finančneho połoženja staršej dla přizasłuži sej něšto z dopomocu a złoži w lěće 1928 abituru. Popwarom běše Nedo so za žurnalistiku zajimował, tola lěpšich powołanskich móžnosćow dla rozsudźi so za studij wučerstwa. Wot apryla 1928 sem studowaše tři lěta na filologiskej fakulće na Lipšćanskej uniwersiće, štož wón z pomocu stipendija financowaše. Wopytaše mjez druhim zarjadowanja w pedagogice, germanistice a ludowědźe, za kotruž so wosebje zajimowaše. Pochadźacy z etnisce njerozsudnej swójby a bjez kmaneho serbskeho rěčneho kubłanja w šuli, zaběraše so hakle w běhu studija ze swójskeje iniciatiwy ze serbskej rěču a kulturu. Zahorjeny student pospyta so 1929 w Lipsku kaž tež na Schadźowance prěnjej razaj w přednošowanju k etnografiskim temam. Idealistiski Nedo staji do fokusa eksaktnosć wědomosće, objektiwnosć a kooperaciju, to rěka zhromadne dźěło. Tute hesło zakitowaše wón jako program we wědomosći, kaž tež pozdźišo w swojej politice. Wot julija 1930 sem běše sobustaw Maćicy Serbskeje, hdźež wón pak bórzy pasiwnosć sobustawow propagowaše. W času studentskeho hibanja so sam zwjetša jenož pasiwnje w towarstwach wobdźěli, snano falowacych rěčnych znajomosćow dla. Bórzy pak namaka Nedo serbskich přećelow a wobdźěli so aktiwnje na studentskich zetkanjach a serbskich blidach. K wažnym korespondenčnym partneram we Łužicy ličachu Ota Wićaz, pozdźišo Dr. Jan Cyž a Měrćin Nowak-Njechorński. Wowliwowany wot idejow wědomostneje ludowědy a patriotiskich ambicijow nowych serbskich přećelow, wěnuje so młody student mjez druhim ludowym spěwam, domjacym zwěrjatam w ludowych nałožkach (wosebje plahowanju lěsnych pčołkow we Łužicy) a dźěle w Serbskim muzeju. Pytajcy za nowymi materialijemi, zběraše zhromadnje z Měrćinom Nowakom-Njechorńskim po puću z kolesom wokoło Wojerjec bajki, prajidma a fotografije. Młodźencaj mjezsobu wzjaza, zo staj wobaj němsce wotrostłoj. Runje to rozbudźi ćim wjetšu zahoritosć so ze serbskej kulturu a literaturu zaběrać. Ćišinski wjedźeše jeho k mjeńšej zhromadnosći serbskich patriotow, kotřiž bóle Domowinu a lokalne towarstwa podpěrachu, hač Maćicu Serbsku. Tuta nowa serbska zhromadnosć w Lipsku twori ramik Nedoweho narodneho kubłanja. Tež w studentskim towarstwje serbskich akademikow „Arnošt Muka“, załoženym w lěće 1928, w kotrymž so studenća mjezsobu wuwučowachu, běše z čłonom. W lěće 1931 zakónči Nedo studij a bu 1932 jako prowoby wučer w Klukšu přistajeny. We wjesnym chórje a w towarstwje „Zernička” w Lichanju so aktiwnje w serbskim towarstwowym žiwnjenu angažowaše. Hižo zahe widźeše nuzu w serbskim ludźe a chcyše na praktiske wašnje pomhać, nic jenož wědomostnje. Charismatiski Nedo sympatizowaše z wažnymi serbskimi wosobinami, mjez druhim z komponistom Bjarnatom Krawcom a z Křešćanom Křižanom (sym Jana Křižana, farar w Koćicach, předsyda Domowiny 1930 – 1933). Wot lěta 1932 bě ze sobustawom zjednoćenstwa serbskich wučerjow. Organizowanje kubłanskich a wědomostnych strukturow wosta čas žiwjenja jeho nalubši nadawk. W samsnym lěće bu do Kwačic přesadźeny. Wuspěšnje so we wobejoch šulach za serbskorěčnu wučbu zasadźowaše. Woblubowany, angažowany wučer znaješe wliwapołnych Serbow a móžeše so wuběrnje zwuraznjować. Tohorunja měješe za swoju starobu hižo sebjewědome wustupowanje a wědźeše lud zahorić. Tuž bu Nedo jako kandidat za předsydstwo Domowiny namjetowany a bu 1933 jednohłósnje woleny. Skónčnje namakaše kruh, kotryž bě zwólniwy nowe ideje přesadźić. Steješe před ćežkim nadawkom přestrukturěrowanje Domowiny přihotować: wudźěłanje nowych statutow a znowawobsadźenje funkcijow. Jako wučer, přistajeny w zjawnej słužbje, bu z wusměrjenjom Sakskeho wučerskeho zwjazka awtomatisce ze sobustawom nacionalsocialistiskeho wučerskeho zwjazka. Běše tež stajnje zwólniwy, loyalnosć napřećo nacionalsocialistiskej wyšnosći pokazać, z čimž nježněješe pola wšitkich kolegow wothłós. Měješe wotpohlad, Domowinu po nacionalsocialistiskich zasadach znowa rjadować a mocy za skutkowanje za serbski lud wjazać. Widźeše w tym jeničku móžnosć, akceptancu němskeje wyšnosće zdobyć. Wědomje stajnje jara na formulacije kedźbowaše, zo by w statutach zapisany zaměr docpěł, Domowinu k jeničkej zastupnicy serbskeho ludu wutwarić. Klučowe słowo w skutkowanju Nedy běše „narodna disciplina“ pod ćežišćomaj wuwić wědomje serbskeho luda a kultury a wonkowne zastupowanje serbskich zajimow. W nowym organizatoristikm organje „Naša Domowina“ jako wotdźěl Serbskich Nowin, wudawaše Nedo wot 1935 do 1937 swoje napohlady. Wón spytaše po přikładźe nacionalsocialistiskeje propagandy serbsku narodnosć a identitu do srjedźišća stajić a z konceptom ludoweje zhromadnosće wšě serbske mocy do cyłka zhromadźić. Wosebje wažne bě jemu při tym natwar młodźinskich zarjadow, zo by zaměrnje młodźinu za serbsku kulturu zahorił. Dobromyslny, młody Nedo namołwješe tež serbski lud Hitlera a NSDAP wolić, dokelž so spočatnje slubješe, zo so ludy w Němskej njepřeněmča. Tola wot lěta 1935 dźeń a wjac anitserbskich naprawow sćěhowachu, kaž tež wobmjezowanja a zakazy Serbam napřećo. T zym so tež Nedowe nastajenje režimej napřećo raznje změni. Wón, kaž tež druzy aktiwisća, su pře pozdźe spóznali, zo so ns ideologija ze zaměrami Serbow zhomadźe njehodźi. Rozsudźichu so za spjećowanje w formje serbskich swjedźenjow a zarjadowanjow, kotrež so pak stajnje bóle bojkotowachu. Nedo, hišće jara młody, jako so za politiske zajimy Serbow angažowaše, zdaše so być wyšnosći napřećo wowliwujomny. Tola jemu njezbywa ničo druhe, dokelž steješe wot 1936 sem pod stajnjej kontrolu knježerstwa. Tute zadźerženje wjedźeše k tomu, zo ličeše pola němcow jako „poměrnje měrny a rozumny serbski wjednik” (Brězanowa 2002: 109). Wot 1933 běše Nedo sobustaw SA, snano falowacych pjenjez dla, dokelž běše jenož jako probowy wučer přistajeny. Lěto pozdźišo bu pak zaso z SA wuzamknjeny, dokelž so přemało na zarjadowanjach wobdźěleše. Bjez swójskeho přičinjenja bu tež ze sobustawom nacionalsocialistiskeho wučerskeho zwjazka (Nationalsozialistischer Lehrerbund, NSLB), kiž běše wotdźěl NSDAP. Na politiske abo wosobinske wuwiće Nedy njeměještej ani sobustawstwo SA, ani NSLB wliw. Dale so w tutym ćežkim času, jako steješe Smolerjec drustwo 1934 před zawrjenjom, sylnišo za serbske nowinarstwo zasadźowaše. Dźěłaše jako redaktor, pisaše artikle a přewza tydźenske Serbske Nowiny za dźěći. W samsnym lěće bu do Rakojdy na ludowu šulu přesadźeny, na kotrejž so wón znowa wo serbsku wučbu prócowaše. Přewza běrokratiske nadawki šulskeho wjednika, organizowaše šulske swjedźenje a nazwučowaše dźiwadłowe hdy, z čimž wón připóznaće pola šulerjow a staršich žnjeješe. Tež priwatnje namaka Nedo w Rakojdy žiwjenski puć, jako přichodnu madźelsku, Marju Budarjec (* 13. nowembra 1914, † 25. měrca 1998) zezna. Nedowy angažement za Serbstwo wowliwowaše tež swój powołanski puć jako přistajeny w zjawnej šulskej słužbje. Chłostanja a poroki zarjadow Neda njewottrašachu, hačrunjež so w zjawnosći trochu měrnišo zadźeržeše. Jako pak jemu přesadźenje do němskorěčneje šule hrožeše, rozsudźi so 1937 powołanje dobrowólnje wupowědźić a Łužicu z ćežkej wutrobu wopušćić. Přez poćahi ze zwjazkom Polakow w Němskej dósta dźěło na pólskej nalutowarni w Berlinje. Tak dyrbješe z 28 lětami swójbu, žonu a Łužicu wopušćić. Krótko po tym so serbske towarstwowe dźěło přez zakaz zhromadźiznow nimale znjemóžni, pod čimž tež dźěło Domowiny ćerpješe. Zwonka Łužicy měješe Nedo wšak jenož wobmjezowane móžnosće, tola zasadźuje so dale za Serbow a namowłja wšitkich, dale wojować.
Ze spočatkom druheje swětoweje wójny, jako Němska 1. septembra 1939 Pólsku nadpadnješe, zlikwidowachu so pólske towarstwa a zarjady w Němskej a Nedo zhubi dźěło. Namaka nowe přistajenje jako knihiwjednik na ryćerkuble pola Wilmersdorfa, 90 kilometrow sewjerozapadnje Berlina. Dwaj měsacaj pozdźišo so njejapcy zaja a měsac w jastwje přebywaše. Wot 1940 sem běše jemu zakazane, we wokrjezu Drježdźany-Budyšin přebywać. Namaka pak nowe přistajenje jako domjacy wučer a sekretar w Rietz Neuendorf. W juniju samsneho lěta woženi so z Marku Budarjec w Kwačicach. Nowozmandźelenaj wuhotowaštaj sej bydlenčko we Wulkim Rěcu, daloko wot domizny zdalenym a dnja 19. oktobra 1941 narodźi so jimaj syn Michał. W lěće 1942, lěto po tym, zo bě so Domowina dospołnje zakazała, zwoła so Nedo do wójska a bu na militariske wukubłanje na ličenskeho wjednika w Frankobrodźe nad Wódru słany. Přesadźi so 1944 na frontu, hdźež so w Budapesće zaja a přińdźe do jastwa w Berlinje a w Podstupimje. Na kóncu wójny 1945 so wot sowjetskich wojakow njezranjeny z jatby wuswobodźi. Wróćiwši so do Budyšina přewza Nedo, kotryž widźeše šansu swoje ideale znowa zwoprawdźić, zaso dźěławosć jako nawoda Domowiny a slědowachu prěnje postupy k wožiwjenju tuteje. Z elanom namowłješe wšěch po swěće rozbrójenych serbskich přećelow so do Łužicy nawróćić a při nowonatwarje pomhać. Nedo bu ze sobustawom strony KPD a namaka w socializmje perfektnu towaršnostnu formu za runoprawosć Serbow. Spočatk junija 1945 přistaji so jako šulski rada sewjerneho dźěla šulskeho wokrjeza Budyšin. Hospodarskeje a bydlenskeje nuzy dla poradźi so hakle w nazymje, zo so mandźelska a syn do Budyšina přidružitaj. Swójba bu kompletna, jako so druhi sym Matej dnja 10. awgusta 1947 narodźi.
Domowina spytaše z kulturnym programom serbsku kulturu a rěč wožiwić. We fokusu steješe wutwarjenje serbskeho šulskeho kubłanja, wuhotowanje rěčnych kurzow, hajenje kultury ze spěwami, hudźbu, basnjemi, swjedźenjemi, rejemi a přednoškami. Formulowaše so šulski program a dźěłaše so na nowonatwarje institucijow a strukturow. Intensiwnje zasadźowaše so Nedo za to, zo so Serbja na za Serbow wažne powołanske městna zasadźa, kaž na přikład jako wjesnanosta, pola policije a w zarjadach. Skrótka fungowaše Domowina jako dźěłowa burza w lěće 1947, jako so refarat za powołanske poradźowanje tam zarjadowaše. Nedo widźi w tym móžnosć, młodźinu za powołanje wučerja wabić, wšako knježeše hoberski deficit tutych po wójnje. Z połoženjom zakładneho kamjenja Serbskeho domu na Póštowym naměsće, njesteješe nowonatwarej ničo wjac napřećo. Jako šulski rada steješe před ćežkim nadawkom, so mjez druhim wo wučbne plany starać, wo wabjenje a wukubłanje wučerjow, přihoty šulow a wučbnych materialijow. Nedo liči tež jako iniciator pedagogiskeho časopisa „Serbska šula” a staraše so wo wudawanje serbskich wučbnicow. Je dźiw, kak je so jemu poradźiło, swójbu, naročne powołanje a čestnohamtske předsydstwo Domowiny a z tym wulku zamowłitosć zwjazać. Wšitke prócowanja docpěchu swój wjeršk ze schwalenjom zakonja za zdźerženje prawow Serbow 23. měrca 1948 w Sakskim krajnym sejmje, kaž tež z paragrafom za zdźerženje serbskorěčneje wučby w šulach. Lěto pozdźišo so Domowina jako towarstwo zapisa. Tola přichodne problemy so bližachu. Załoži so Serbski zarjad (Serbski zarjad za kulturu a ludowe kubłanje), jako statna institucija, z Nedom jako wodźerjom. To pak woznajmjenješe krizu za Domowinu, dokelž sobudźěłaćerjo k statnej instituciji měnjachu. Proces sowjetizacije wuchodoněmskeje towaršnosće wjedźeše k intensiwnej wuměnje elity a wažne funkcije towatšnostneho žiwjenja so z SED kadrami wobsadźowachu. Nedo bu konfrontowany z wotpokazanjom druhich stronskich funkcionarow a so jako nacionalist a suspektny intelektuelny denuncowaše. Z tutych a ze stowotniskich přičin wotstupi wón 1951 po 17 lětach na čole Domowiny. Jeho naslědnik běše komunist Kurt Krjeńc, kotryž njewidźeše jako hłowny nadawk Domowiny, zastupować zajimy Serbow, ale přesadźić statnu a stronsku politiku w Serbach.
Po 1951 započnje so druhi žiwjenski wotrězk Pawoła Nedy z nowym powołanskim a bydlenskim městnom, z nowymi činitostnymi wobłukami a přećelskimi kruhami. Dźěło jako předsyda Domowiny je jeho stajnje wupjelniło, tola žedźba za měrnym wědomostnym dźěłom běše wulka. Tuž skutkowaše Nedo wot prěnjeho měrca 1951 sem we hłownym wotrjedźe wuměłstwa a literatury w Sakskim ministerstwje za ludowe kubłanje w Drježdźanach. Z nowym bydlenskim a dźěłowym městnom njebě aktiwny angažement we Łužicy kaž dotal móžny. Přećelske styki do domizny pak dodźeržowaše a swójba so krótko po tym do Drježdźan přidruži. Wón přewza komentowacu funkciju a pisaše recenzije a rozprawy wo wšelakich serbskich zarjadowanjach. Kariera wjedźe jeho dale do Sakskeho krajneho sejma, hdźež přepoda so jemu 10. januara 1952 wjednistwo zarjadnistwa za wuměłske naležnosće. Tež na institucionalizowanju sorabistiki měješe Nedo podźěl. Tak załoži so prěnjeje meje 1951 Institut za ludospyt w Budyšinje a w samsnym lěće Serbski institut na Lipšćanskej uniwersiće. Wot 16. awgusta 1952 bu wón z wjednikom wědomostneho wuměłskeho dźěłoweho wobłuka w centralnym domje za lajske wuměłstwo w Lipsku. Z nowym přistajenjom měješe dosć swobody, so dale intensiwnje ze sorabistiskimi wědomostnymi temami rozestajeć a dźěłaše wusko hromadźe z Budyskim institutom. Móžeše so skónčnje temam wěnować, za kotrež bě so hižo jako student zahorił: Zaběraše so ze slědźenjom wo bajkach a powědkach, z přirunacymi studijemi k spěwam, bajkam a prajidmam. Wot lěta 1954 inwentarizowaše so pod swojim nawodom serbska narodna drasta a wón běše z wudawaćelom pjeć zwjazkoweho rjada k narodnej drasće w zhromadnym dźěle z Měrćinom Nowakom-Njechorńskim. Za swoju promociju hromadźeše Nedo bajki, kiž běchu do toho jenož zdźěla předleželi. W njej naliča so zhromadnosće zapadosłowjanskich bajkow a paralele k němskim bajkam. Dale wudawaše monografiju k wušiwanju narodnych drastow, hromadźeše materialije k ludowej hudźbje wokoło Slepoho a napisa rozjimanje k ludowym powědančku wo Krabaće. Swoju disertaciju k Łužiskim hornčerstwje zakituje w lěće 1955 ze summa cum laude a ma z tym titul doktor filozofije. Po namjeće Pawoła Nowotneho bu Nedo jako direktor serbskeho instituta na Karla Marxowej Uniwersiće powołany, na kotrejž w lětach 1951 do 1958 serbsku ludowědu wuwučowaše. Studentam běše wón jako woblubowany docent z měrnym, přećelnym wustupowanjom a ze zajimawymi čitanjemi w pomjatku wostał. Nimo toho měješe Nedo mnoho funkcijow a sobustawstwow w nacionalnych kaž tež internacionalnych wědomostnych gremijach, čehoždla běše wón husto w republice a we wukraju po puću. Hakle w lěće 1953 sćěhowaše jemu swójba do Lipska, hdźež namakaše nowu domiznu. Prócy na uniwersiće so wupłaćichu, tak zo poskićeše so jemu w lěće 1959 profesura z wuwučowanskim nadawkom za serbski ludospyt a literaturu, kaž tež za němsku ludowědu na filozofiskej fakulće na Karla Marxowej uniwersiće w Lipsku. Tež, hdyž njebě to połne městno, rozsudźi so wón za dalše dźěło při uniwersiće. W lěće 1963 habilitowaše Nedo pod temu „Podrys serbskeho ludoweho basnistwa“ a lěto na to dósta wón połne městno profesury z wuwučowanskim nadawkom za powšitkownu a serbsku ludowědu. Tež jeho prócowanja za wróćo zdobyće wukubłanja serbskich wučerjow do Lipska pokazachu w tutym lěće wuspěch. Po pjećoch lětach na Lipšćanskej uniwersiće dósta Nedo poskitk profesury za ludowědu na Humboldtowej uniwersiće w Berlinje, kotruž wón 1964 přiwza. Bydlacy pak wosta ze swójbu w Lipsku.
Přiběraceho hubjeńšeho strowotneho połoženja dla požada so wón k swojim 60. narodninam na dočasne emeritowanje. Wumjenk njemóžeše sej strowoty dla pawje lubić dać. K tomu hišće zrudny dónt swójbu porazy, jako młódši syn Matej 1971 ze štyriadwaceći lětami njeskutka dla w Berlinje zemrěje. W tutym ćežkim času so jemu čim bóla za łužiskej domiznu styskaše, tola mjez druhim swójba staršeho syna Michała jeho w Lipsku dźeržeše. Najebać toho běchu 70-te lěta produktiwny čas, w kotrymž so Nedo dale z wědomosću rozestaješe. Nimo toho wěnowaše so wudawaćelskim dźěłam, mjez druhim bajkow („Łučlany Pětr” 1964, „Bajki z bliska a daloka” 1971, „Klinkotata Lipka” 1972, „Sylny wotročk” 1981) a ludowych žortow z titulom „Wólsace hnězdo” 1983 pod nakładnistwom Domowiny. Dalši naročny wobłuk, kotrymž so wón wěnowaše běchu serbske kulturne stawizny. Tute dźěło pak njeje ženje dokónčił. Zhromadnje z Wolfgangom Jacobeitom a muzejom za ludowědu w Berlinje, wuhotowaštaj Nedo a Pawoł Nowotny wustajencu pod titulom „Serbja w NDR – Ze žiwjenja najmjeńšeho słowjanskeho luda”, kotraž so wot julija 1973 do apryla 1974 tam a po tym w Drježdźanach a w Lipsku wustaješe. Tež muzeje jemu hižo přec na wutrobje ležachu. Nic jenož jako młodostny w Serbskim muzeju, ale tež we wyšej starobje so čestnohamtsce w Lipšćanskim ludowědnym muzeju angažowaše. Zwjazanosć z Łužicu jeho pak ženje njepušći. Hakle w 70-tych lětach, po wotstupje Krjeńca, so ekstremny pohlad na Nedowu politisku dźěławosć rewidowaše. Nic za konfrontaciju ale stajnje za narunanjom pytacy měješe wón skónčnje móžnosć, sebi zaso dobry poćah k domiznje natwarić. Powoł Nedo zemrěje 24. meje 1984 z pjećasydomdźesat lětami a bu w Lipsku pochowany. Wón wostanje jako wěcowny, sćerpliwy, ale tež charismatiski přeswědčowar a pragmatikar w pomjatku, kotryž swój žiwjenski nadawk, zdźeržeć a dalewuwiwać serbsku kulturu, ženje z wočow zhubił njebě.
== Literatura ==
| |||