Uralske rěče: Rozdźěl mjez wersijomaj

Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
SKeine Bearbeitungszusammenfassung
Qatan (diskusija | přinoški)
nowe ličby, korektury
Rjadka 33:
Wědomosć wo uralskich rěčach a z tym zwjazanej kulturje rěka [[uralistika]] abo – w padźe wobmjezowanja na jednu wot wobeju uralskeju hłowneju hałuzow – '''[[finougristika]]''' a '''[[samojedistika]]'''.
 
== Hłowne rěče ==
Najwažniše rěče abo rěče z najwjace rěčnikami su:
 
* '''[[Madźaršćina]]''', 14,5 mio. rěčnikow, narodna rěč [[Madźarska|Madźarskeje]]
* '''[[Finšćina]]''' (finsce '''Suomi'''), 6 Mio., narodna rěč [[Finska|Finskeje]]
* '''[[Estišćina]]''', 1,1 mio., narodna rěč [[Estiska|Estiskeje]]
* '''[[Mordwinske rěče]]''', 1,1 mio., Ruska, [[Mordwinska]] (warjeteće ersjanišćina a mokšanišćina)
* '''[[Mari (rěč)|Mari]]''' abo '''čeremisišćina''', 600.000, Ruska, republika [[Mari El]]
* '''[[Udmurtiske rěče]]''', 550.000, Ruska, [[Udmurtska]]
* '''[[Komi (rěč)|Komi]]''', 400.000, Ruska, [[Republika Komi]] (warjeteće syrjenišćina a permjakišćina)
 
== Hłowny hałuzy a rozšerjenske regiony ==
Zeile 54 ⟶ 44:
 
=== Finougriske rěče ===
Najznaćiše finougriske rěče su [[madźaršćina]] (14,513 mio. rěčnikow), [[finšćina]] (65,4 mio.) a [[estišćina]] (1,1 mio.). Tute tři su tež jeničke uralske rěče ze statusom [[narodna rěč|narodneje rěče]].
 
[[Samiske_rěče|Samišćina]] (prjedawše pomjenowanje „lapšćina“ bu wot Samow wotpokazowane; ''Lappe'' pochadźa ze šwedšćiny a woznamjenja ‘lumpy’ abo ‘zapłata’) twori skupinu 10 rěčow z něhdźe 3530.000 rěčnikami, kotřiž so wosebje w [[Norwegska|Norwegskej]] a [[Šwedska|Šwedskej]], ale tež w [[Finska|Finskej]] a [[Ruska|Ruskej]] na połkupje Kola rěča. [[Liwišćina]] je nimale mortwa, finšćinje blisko přiwuzna rěč w [[Letiska|Letiskej]]. Wšě druhe uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej.
 
Najprjedy přidruža so Estišćinje w Ruskej w šěrokim pasmje hač do połkupy Kola rěče [[wotišćina]], [[ingrišćina]] (wobě nimale mortwej), [[wepsišćina]] (8.0001600 rěčowrěčnikow) a [[karelšćina]] (7036.000, awtonomna republika [[Republika Karelska|Karelska]]). W centralnym wolzynym teritoriju su w swójskich awtonomnych republikach [[mordwinšćinaLiwišćina]] (zje 1faktisce mortwa,1 mio.estišćinje rěčnikamiblisko najwjetša uralskapřiwuzna rěč Ruskeje),w [[marišćinaLetiska|Letiskej]] resp. čeremisišćina (600.000 rěčnikow) a [[udmurtšćina]] (600.000). Dale na sewjer so [[komišćina]] z warietetomaj [[syrjenišćina]] a [[permjakišćina]] přidruži, kotrejž hromadźe něhdźe 500.000 rěčnikow matej. Někotri awtorojo syrjenišćinu a permjakišćinu za separatnej rěči maja.
 
Wšě druhe uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej. W centralnym wolzynym teritoriju su w swójskich republikach [[mordwinšćina]] (390.000 rěčnikow), [[marišćina]] resp. čeremisišćina (510.000 rěčnikow) a [[udmurtšćina]] (340.000). Dale na sewjer so [[komišćina]] z warietetomaj [[syrjenišćina]] (160.000 rěčnikow) a [[permjakišćina]] (63.000 rěčnikow) přidruži. Někotri awtorojo syrjenišćinu a permjakišćinu za separatnej rěči maja.
Na wuchod [[Ural (horiny)|Urala]] so w [[Ob]]skim regionje wobě ob-ugriskej rěči [[chantišćina]] (abo wuchodojakišćina, 15.000 rěčnikow) a [[mansišćina]] (abo wogulišćina, 5.000 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (''Okrug'') Chantow a Mansow rěčatej. Stej najbliše přiwuznej z daloko zdalenej madźaršćinu a tworitej z tutej ugrisku podskupinu.
 
Na wuchod [[Ural (horiny)|Urala]] so w [[Ob]]skim regionje wobě ob-ugriskej rěči [[chantišćina]] (abo wuchodojakišćinaostjakišćina, 159.000600 rěčnikow) a [[mansišćina]] (abo wogulišćina, 5.000940 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (''Okrug'') Chantow a Mansow rěčatej. Stej najbliše přiwuznej z daloko zdalenej madźaršćinu a tworitej z tutej ugrisku podskupinu.
 
=== Samojediske rěče ===
Najebać sowjetskeje zasydlowanskeje politiki zdźěla nomadisce wostajace [[Samojediske ludy|Samojedźa]] wobydla w na sewjer [[Ruska|Ruskeje]] hoberski teritorij wot [[Běłe morjo|Běłeho morja]] hač do [[Połkupa TaimyrTajmyr|połkupy TaimyrTajmyr]]. Něhdźe 41.000 [[Nency|Nencow]] abo Jurakow zdaloka wjetši dźěl Samojedow předstaja. Woni tworja w tři awtonomnych wobwodach ([[awtonomny wokrjes Nencow]], [[awtonomny wokrjes Jamal-Nencow]] a w prjedawšim [[awtonomny wokrjes TaimyrTajmyr|awtonomnym wokrjesu TaimyrTajmyr]]) titularny narod, nimo toho wobydla něhdźe 1.200 lěsnych Nencow w [[awtonomny wokrjes Chantow a Mansow|awtonomnym wokrjesu Chantow a Mansow]] a něhdźe 8.000 w [[Oblasć Archangelsk|oblasći Archangelsk]]. Hišće 2722.000 wosobow, tuž nehdźe 70 % Nencow, rěči jich maćeršćinu, [[nenciska rěč|nencisku rěč]]. Blisko přiwuzni [[Ency (narod)|Ency]] (prjedy Jenisej-samojedźa) při wuliwje [[Jenisej]]a su jenož hišće něhdźe 230, wot kotrychž hišće něhdźe 10040 staršich wosobow [[Enciska rěč|encisku rěč]] rěči.
 
Na sewjer a na juh so [[Nganasanojo]] (prjedy Tawgi-samojedźa) přidružeja, wot kotrychž nehdźe 1.000130 [[Nganasaniska rěč|ngasanisku rěč]] rěči, a. naNa juhowuchod w regionje srjedźneho Oba wobydla [[Selkupojo]] (prjedy Ostjak-samojedźa) z 2.0001000 rěčnikami [[Selkupiska rěč|selkupiskeje rěčeselkupisćiny]], dźensa jeničkeje juhosamojediskeje rěče. JuhosamojediskejDruhej juhosamojediskej rěči [[matorišćina]] a [[Kamasiska rěč|kamasišćina]] stej mortwej. Matorišćina bu w zažnym 19. lětstotku wot [[Turkowske rěče|Turkowskeje rěče]] wutłóčena; wona bu pak před tym přez intensiwne linguistiske pólne slědźenje spřistupnjena. PosledniPoslednja rěčnikrěčnica kamasišćiny, jeKlawdija Plotnikowa, wumrě w lěće 1989 wumrěł.
 
== Uralske rěče a jich klasifikacija ==
Zeile 87 ⟶ 79:
** [[južnosamojediske rěče]]
 
=== Klasifikacija uralskich rěčow ===
 
''Tučnoćišć so za genetiske jednotki, normalny ćišć za jednotliwe rěče wužiwa; Dialekty a warjeteće so kursiwnje pokazuja. Ličby rěčnikow pochadźa z ETHNOLOGUE 2005, aktualnych krajnych statistikow a deleka jako eksterny woznamjenjeneho nastawka. † poznamjeni mortwe rěče.''
 
* '''Uralske''' 31 rěčow, z tych 3 †, cyłkownje 24 mio. rěčnikow
** '''Finougriske''' 25 rěčow, 1 †, 24 mio. rěčnikow
*** '''Fino-permiske'''
**** '''Finske''' (7 rěčow, 7,2 mio. rěčnikow)
***** Finšćina (Suomi), 6 mio.: ''Dialekty: Juhozapadne, Häme-dialekty, južnoösterbotniske, srjedźnoösterbotniske, sewjeroösterbotniske, Peräpohjala-dialekty, Savo-dialekty, juhowuchodne dialekty''
***** Karelšćina, 130.000, ''dialekty: olonecišćina, ludišćina''
***** Wepsišćina (6.000)
***** Ižorišćina (Ingrišćina) (300, etnisce 15.000)
***** Estišćina (1,1 Mio)<!-- ''dialekty: Tallinn, Tartu, Mulgi, Võru, Seto''-->
***** Wotišćina (nimale †)
***** Liwišćina (nimale †)
**** '''Samiske''' (11 rěčow, 1 †, 23.000 rěčnikow)
***** '''Zapadosamiske'''
****** Sewjerosamišćina (norwegska samišćina) (20.000, etnisce 40.000)
****** Lule (2.000)
****** Pite (nimale †)
****** Južnosamišćina (600)
****** Ume (nimale †)
***** '''Wuchodne samiske'''
****** Inari (300)
****** Skolt (300)
****** Akkala (nimale †)
****** Kildin (1.000)
****** Ter (nimale †)
****** Kemi †
**** '''Mordwinšćina'''
***** Mordwinšćina (1,1 mio.), ''warjeteće: Ersjanišćina (700.000), mokšanišćina (400.000)''
**** '''Mari'''
***** Mari (čeremisišćina) (600.000), ''warjeteće: Wuchodomarišćina abo łučna marišćina, hórska marišćina''
**** '''Permiske'''
***** Udmurtišćina (wotjakišćina) (550.000, etnisce 750.000), ''sialekty: Besermjanšćina (na sewjer), južnoudmurtišćina''
***** Komi (400.000), ''warjetety: Syrjenišćina, permjakišćina, jaswašćina''
*** '''Ugriske'''
**** '''Ob-Ugriske'''
***** Chantišćina (ostjakšćina) (12.000, etnisce 20.000), ''dialekty: Sewjerochantišćina, wuchodochantišćina, južnochantišćina, Wach-chantišćina''
***** Mansišćina (Wogulišćina) (3.200, etnisce 8.500), ''dialekty: sewjeromanšišćina (Soswa), južnomansišćina (Tawda), zapadomansišćina (Pelym, Wagily), wuchodomansišćina (Konda)''
**** '''Zapadougriska'''
***** Madźaršćina (14,5 mio.), 'dialekty: zapadomadźaršćina, transdanubšćina, južnomadźaršćina, Tisa-dialekt, dialekty Palocow, sewjerowuchodna madźaršćina, Mezőseg, Székler''
** '''Samojediske''' (6 rěčow, z tych 2 †, 30.000 rěčnikow)
*** '''Sewjerosamojediske'''
**** Nganasanišćina (Tawgy-samojedišćina) (500, etnisce 1.300), ''dialekty: Awamšćina, wadejišćina''
**** Encišćina (Jenisej-samojedišćina) (100, etnisce 200), ''dialekty: Lěsna encišćina, tundrowa encišćina''
**** Nencišćina (Jurak-samojedišćina) (27.000, etnisce 35.000), ''dialekty: Tundrowa nencišćina (25.000), lěsna nencišćina (2.000)''
*** '''Južnosamojediske'''
**** Selkupišćina (Ostjaksko-samojedišćina) (1.600, etnisce 4.000), ''dialekty: Tas, Tym, Narym, Zapadna Ob-ketišćina''
**** Kamasišćina (Koibališćina) †
**** Matorišćina (Motorišćina; Taiga, karagasišćina) †
 
''Podrobnišu klasifikaciju ze wšěmi podnarěčemi poskićuje deleka mjenowany eksterny wotkaz „Tabela uralskich rěčow a narěčow“ z datoweje banki „Database of Uralic Typology Project“''.
 
== Uralske a finougriske słowne runicy ==
Zeile 636 ⟶ 575:
== Eksterne wotkazy ==
 
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Uralisch.doc Ernst Kausen, Die uralische Sprachfamilie.] (DOC) (zakład za němsku wersiju tutoho nastawka)
* [http://homepages.fh-giessen.de/kausen/wordtexte/Uralische%20Wortgleichungen.doc Ernst Kausen, Uralische Wortgleichungen.] (DOC) (zdźěla tutomu nastawkej přidaty)
* [http://www.univie.ac.at/urtypol/batori.html Tabela uralskich rěčow a narěčow] z projekta [http://www.univie.ac.at/urtypol/index.html ''Database of Uralic Typology'']
* [http://kaino.kotus.fi/algu/index.php?t=etusivu&kkieli=de Álgu] (Datowa banka samiskich etymologijow)
Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije