Jan Arnošt Smoler: Rozdźěl mjez wersijomaj

We [[Wrócław]]ju bě hromadźe z Łužičanom Gustavom Adolphom Röslerjom, pozdźišim zapósłancom [[Frankfurtska narodna zhromadźizna|Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny]], w lěće 1838 ''Akademiske towarstwo za łužiske stawizny a rěče'' załožił a sta so po času tež z jeho předsydu. Přez towarstwo nawjaza Smoler wuski kontakt z [[Jan Ewangelista Purkyně|Purkynjom]], štož jemu puć k słowjanskej literaturje a druhim słowjanskim wučencam wotewri. Nimo pólšćinje nawukny tam tež čěsku rěč a po jeju přikładźe towarstwu hišće w lěće załoženja naćisk noweje serbskeje ortografije předpołoži. Za čas studija słyšeše tež čitanja wo němskim ludowym spěwje pola Hoffmanna von Fallerslebena (1798-18741798–1874), kotryž wučeše tam na profesurje za němsku rěč a literaturu.

Přez prózdninske pućowanja po Łužicy, kaž mjez druhim tež w lěće 1840 z ruskim slawistom a ludowědnikom [[Izmail Iwanowič Srjeznjewskij|Srjeznjewskim]] swoju zběrku ludowych pěsni stajnje wudospołnješe. Ze znošenjenymi pěsničkami požada so Smoler w lěće 1838 na myto wo najlěpšu zběrku hornjo- a delnjołužiskich narodnych pěsni [[Hornjołužiska towaršnosć wědomosćow|Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow]] w Zhorjelcu. Dokelž nochcyše, zo towarstwo zběrku wuda, pozdźišo myto njepřiwza. Hromadźe z němskim sekretarom towarstwa [[Leopold Haupt|Leopoldom Hauptom]], kotryž běše so tohorunja wo myto prócował, wuńdźe w 1841/43 w Grimmje sławna dwuzwjazkowa zběrka ''[[PěsničkiPjesnički hornichhornych a delnichdelnych Łužiskich Serbow]]''. ''Pěsnički'' zwostachu pak hłownje dźěło Smolerja, za kotrejež wudaće so wot pruskeho krala Bjedricha Wylema IV. ze złotej medalju počesći.

Jan Arnošt Smoler spěchowaše a podpěrowaše w času narodneho hibanja załoženje mnoho towarstwow, kaž na přikład w [[Bukecy|Bukecach]], [[Njeswačidło|Njeswačidle]] abo [[Minakał|Minakale]]. Jako čłon 1848 załoženeho budyskeho towarstwa ''Bjesada'' skutkowaše w prěnim serbskim dźiwadle sobu. W čěskej činohrě „Rohowin Štyrirohač” wot Václava Klimenta Klicpery (přełožena wot [[Jan Ćěsla|Ćěsle]] a [[Pětr Dučman|Dučmana]]) hraješe Smoler rólu rychtarja.<ref>Rudolf Jenč, Rudolf: ''Stawizny serbskeho pismowstwa: 2. dźěl.'' Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 1960., str. 140.</ref>

Hižo w lěće 1845 běše po přikładźe „Matice české”, kotraž z pjenježnych přinoškow knižki za čěski lud wudawaše, a „Matice Srpske” załoženje [[Maćica Serbska|Towarstwa Maćicy Serbskeje]] zahajił. Dokelž so wustawki hakle 1846 wot sakskeho ministerstwa a 1847 wot pruskeho knježerstwa wobtwjerdźa, załoži so [[Maćica Serbska]] hakle w lěće 1847 w Budyskim lokalu „K winicy”. W lětach 1847 do 1852 běše Smoler prěni redaktor ''[[Časopis Maćicy Serbskeje|Časopisa Maćicy Serbskeje]]''. Wón přesydli so za krótki čas do Lipska, štož běše w času předměrca, přez poměrnje liberalne nałožowanje censury sakskeho stata, centrum opozicionelneho nowinarstwa w Němskej.<ref>Reiner Gross, Reiner: ''Geschichte Sachsens.'' Edition Leipzig. Dresden, Leipzig 2007. 4., erweiterte und aktualisierte Auflage. str. 221.</ref> Tam skutkowaše jako korektor w nakładnistwje ''Brockhaus'' a soburedaktor [[Jan Pětr Jordan|Jordanoweho]] časopisa ''Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft'', kiž měješe w tu- a wukraju mjez rěčespytnikami wulki wuznam. W lěće 1848 doda poslednim politisku přiłohu ''Slavische Rundschau'', kotryž nětko doskónčnje w Budyšinje bydlo redigowaše a w swójskim nakładnistwje wudawaše.

Zdobom přewza Smoler srjedź lěta 1848 wot [[Handrij Zejler|Handrija Zejlerja]] redaktorstwo ''[[Tydźenska Nowina|Tydźenskeje Nowiny]]''. W lěće 1850 přewza tohorunja nakładnistwo, rozšěrješe wobsah a přemjenowa je na ''[[Tydźenska Nowina|Tydźenske Nowiny]]''. Dalše přemjenowanje sćěhowaše 1854 na ''[[Serbske Nowiny]]'', kotrež potom hač do lěta jeho smjerće wuda. Pod jeho wjednistwom wuwiwachu so na politiski organ a přisporješe so ličba abonentow.

Z přetorhnjenjemi a změnjenymi titulemi wuńdźechu jeho ''Jahrbücher'' hač do lěta 1868&nbsp;– mjez 1852 a 1856 wudawaše w swójskim nakładnistwje zaso ''Jahrbücher für slawische Literatur, Kunst und Wissenschaft'' z přiłohu ''Slavische Bibliographie'', mjez 1862 a 1864 wudawaše ''ZeitschritZeitschrift für slavische Literatur , Kunst, und Wissenschaft'' z přiłohomaj ''Slavische Bibliographie'' a ''Slavische Novitäten'', w lětomaj 1865 a 1866 ''Slavisches Centralblatt'' a wot 1867 do 1868 ''Centralblatt für slavische Literatur und Bibliographie''.

W lěće 1872 postaji so Smoler jako naslědnik [[Ernst Rychtar|Rychtarja]] na předsydu Maćicy Serbskeje. Na hłownej Maćičnej zhromadźiznje 1861 so wobzamkny, zo so towarstwo wo natwar swójskeho domu prócuje. Hačrunjež so při tym zadołži, je Smoler na swój riziko w lěće 1873 za Maćicu Serbsku lěžownosćležownosć z kólnju při Lawskich hrjebjach kupił, kotraž słužeše spočatnje hłownje jako biblioteka. Mjez druhim z pomocu pjenježnchpjenježnych srědkow słowjanskich přećelow zarjadowaše na ležownosći tuteho „Maćičneho domu” 1875 serbsku čišćernjućišćernju a zahaji pozdźiši nowotwar [[Serbski dom|Serbskeho domu]]. Jan Arnošt Smoler běše wot 1862 tež čłon Hornjołužiskeje towaršnosće wědomosćow w Zhorjelcu a wot jeje załoženja w lěće 1880 sobustaw [[Maśica Serbska|Maśicy Serbskeje]].

[[Dataja:Jan Arnošt Smoler Richard Andree 1874.jpg|thumb|Jan Arnošt Smoler na rysowance [[Richard Andree|Richarda Andreeja]].]]

Smoler skedźbni w času byrgarskeje rewolucije 1848 Roberta Bluma, kotryž běše čłon Frankfurtskeho předparlamenta a kotrehož znaješe z LipsčanskehoLipšćanskeho towarstwa ''Redeübungsverein'' na situaciju Słowjanow w Němskej. W lisće pisaše wo poměrach, kotrež so „narodnej bjezprawnosći” bližachu a wuprosy sebi wot njeho zasadźenje pola [[Frankfurtska narodna zhromadźizazhromadźizna|Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny]] za polěpšenje. Dnja 31. meje 1848 wobzamkny narodna zhromadźizna w rezoluciji, zo prawa njeněmskeje ludnosće w Němskej dospołnje připóznaje. Peticiju, z kotrejž so Serbja 1848 na sakske knježerstwo wobroćichu a sebi konkretne přesadźenje sakskeho šulskeho zakonja z lěta 1835 žadachu, knježerstwo dospołnje wotpokazać njemóžeše. Sakske knježerstwo zwoli do někotrych ze žadanjow wo runoprawosć rěče a kultury na cyrkwinskim a nabožnym polu, na sudnistwach a zarjadach. Tak přizwoli so mjez druhim do wuwučenja w serbskej rěči na Budyskim gymnaziju a na wučerskim wustawje, kaž tež do wudawanja serbsko-němskich wučbnicow.<ref>Peter Kunze, Peter;Edmund Pech, Edmund: ''Zur Entwicklung des sorbischen Schulwesens in der Oberlausitz von den Anfängen bis zur Gegenwart.'' Lětopis 56 (2009) 1, str. 3-303–30.</ref> Smoler sta so w lěće 1850 z prěnim wučerjom serbšćiny Budyskeho gymnazija, spisaćelom serbskich wučbnicow a serbskim tołmaćerjomtołmačerjom na Budyskim sudnistwje. Hižo po někotrych lětach běše so Smoler wot wuwučowanja wuwjazał, štož so ze słabej přičinu wobkrućowaše, zo njemóžeše dla jězbow do [[Ruska|Ruskeje]] wučbu prawidłownje přewjesć a zo běše swoje zastojnstwo bjez dowola wopšćiłwopušćił.<ref>Peter Kunze, Peter: ''Die Sorbenpolitik in der Ober- und Niederlausitz vom Wiener Kongress bis zum Ersten Weltkrieg.'' wW: ''Spisy Serbskeho instituta -– Zwischen Zwang und Beistand.'' Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 2003. 1. nakład., str. 28.</ref>

Po tym zo běše rakuske wójsko Słowjanski zjězd w Praze porazyło, přebywachu mnoho słowjenjoSłowjenjo, kaž pólski basnik a spisowaćel [[Roman Zmorski]] (1824-18671824–1867), jeho přećel Teofil Lenartowicz (1822-18931822–1893, pólski basnik), Hipolit Terlecki (1806-18901806–1890, teologa z [[Wołynska|Wołynskeje]]), Mato Topalović (1812-18621812–1862, chorwatski měšnik a spisowaćel) w Budyšinje. Hdyž běše so politiski njeměr rozpušćił, so nimale wšitcy zaso do domizny wróćichu. [[Roman Zmorski|Zmorskeho]], kotryž pak dlěši čas w Budyšinje zwosta, znaješe Smoler hišće z [[Wrócław]]ja a wudawaše 1851 jeho emigrantski časopis ''Stadło''.

W meji 1849 zetka so w Budyšinje z Michailom Aleksandrowičom Bakuninom (1814-18761814–1876), jednym z hłownych iniciatorow Drježdźanskeho mejskeho zběžka. Jeho žadanje wo wobrónjenym wobdźělenju serbskich burow na zběžku pak Smoler dospołnje wotpokaza. Wot lěta 1850 běše Smoler sakski poddan a měšćan Budyšina. W tutym času přebywaše princ Albert, bratrowc sakskeho krala Bjedricha Augusta jako major w Budyšinje. Jako připóznaće, zo serbscy wojacy 1849 krala swěrnje zakitowachu, měješe krónprinc Albert za čas něhdźe połdralětneho přebytka w Budyšinje wot Smolerja serbšćinu nawuknyć.

W lěće 1867 přizamknyštaj so Smoler a serbski lěkar [[Pětr Dučman|Dučman]] na Słowjanskim zjězdźe do Moskwy, na kotrymž so tež čěskej politikarjej [[František Palacký|Palacký]] a [[František Ladislav Rieger|Rieger]] wobdźělištaj. W Carskojim Sele, lětnej rezidency ruskeho kejžora, běštaj tež serbajSerbaj w delegaciji, kotrejž kejžor Aleksander II. awdiencu skićeše. W Moskwje wopytachu wobdźělnicy zjězda potom etnografisku wustajeńcu.

Dalše jězby do Ruskeje slědowachu 1873 a do Pólskeje a Ruskeje w lětach 1881 do 1883, hdźež spisa awtobiografiji. Tam přełoži a wudospołni tež ''Historije słowjanskich literaturow'' [[Aleksandr Nikolajewič Pypin|Pypina]] a Spasowicza (1829-19061829–1906). Přez jeho jězby do Ruskeje běše Smoler přeco zaso srjedźišćo kedźbnosće w němskich nowinach a zjawnosći. Wón so wočorni a jemu so wumjetowaše [[panslawizm]] w Serbach šěrić, tak zo so na wonkowny ćišć tež wot předsydstwa Maćicy wuwjaza a na čestneho předsydu na čas žiwjenja pomjenuje.

Jan Arnošt Smoler woženi so 1850 z Amaliju Němcec (1832-18681832–1868). Jeju najstarša dźowka Ludmila woženi so 1878 z gymnazialnym wučerjom [[Michał Čoch|Čochom]] z kotrymž so zhromadnje do Ruskeje přesydli, syn Jan Jarosław wupućowaše tež do Ruskeje a [[Marko Smoler]] běše nakładnik a redaktor Serbskich Nowin. Dalše dźěći (Wladimir, Stanisław a Olga) hižo zahe zemrěchu. W lěće 1868 zěmrězemrě Smolerjej mandźelska. Přez intensiwne jězby do wukraja Smoler ćělnje jara ćerpješe a tak so hišće raz z Ernestinu Heinzelmannec (1829-19031829–1903) woženi. Jan Arnošt Smoler zemrě 13. junija 1884 w Budyšinje. Smolerjec row namaka so na Budyskim Hrodźišku.

W zwisku z jeho sylnym angažementom za serbski narod a prócowanjom wo kulturnu awtonomiju Serbow, płaći Jan Arnošt Smoler jako ''zbudźer serbow''. Ze předstajenym „analogiskim” prawopisom (štož woznamjeni, zo je po přikładźe čěskeje a pólskeje ortografije stworjeny), połoži zakład za wutworjenje serbskeje spisowneje rěče. Zasadźeše so we wšelakorych rěčnych přiručnikach, kaž w knize ''Mały Serb'', jeho ''Pěsničach''pěsničkach abo w ''Němsko-Serbskim słowniku'' wo přesadźenje prawopisa. PoW zasadach so tutón prawopis tež dźensa hišće wužiwa.

Jeho hłowna twórba ''PěsničkiPjesnički hornych a delnych Łužiskich Serbow'' hodźi so do rjada druhich etnografiskich zběrkow w słowjanskich krajach zarjadować. W tutym času na přikład tež spisowaćel [[Ján Kollár|Kollár]] słowakske a w basnik [[Karel Jaromír Erben|Erben]] čěske ludowe pěsnje znosyštaj. Twórba Smolerja wuznamjeni so přez swoju mnohostronskosć etnografiskich informacijow a wuwjedźenjow, tak zo běše tež pola [[Grimmec bratraj]] připóznawana. Ze zběrku połožeše Smoler zakład za serbsku ludowědu a pohnuwaše rjad dalšich serbskich, słowjanskich a němskich naslědnikow k zběranju ludowych spěwow.

W lěće 1922 stwori [[Praha|Praski]] rězbar [[Vladimír Bretschneider]] gipsowu bustu Smolerja, kotraž so w žórližurli něhdyšeho Serbskeho domu při Lawskich hrjebjach wustaji a so dźensa w [[Serbski muzej|Serbskim muzeju]] w Budyšinje namaka. Składnostnje jeho 150tych narodninow so w Budyšinje při Lubijskej dróze pomnik Smolerja wot Budyskeho rězbarja Rudolfa Enderleina (1908–1985) poswjeći. Při tym połowa so Enderlein po wšěm zdaću na bustu Bretschneidera powoła.<ref>Měrćinowa, Marija Měrćinowa: ''Bildnisse sorbischer Persönlichkeiten von der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts bis zum Ersten Weltkrieg – Zeugnisse bürgerlichen Werteverhaltens.'' wW: ''Spisy Serbskeho instituta – Zwischen Zwang und Beistand.'' Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 2003. 1. nakład., str. 265–286.</ref> W tutym wopomnjenskim lěće so w [[NDR]] tohorunja listowej znamce wudaštej. Na jednej so portret Smolerja pokaza a na druhej je nowy Serbski dom w Budyšinje při Póstowym naměsće zwobraznjeny. Naćisk k tomu tworitaj wuměłcaj [[Jan Hansky]] a Gerhard Stauf (1924–1996).

===Spisowaćelske dźěła (wuběr)===

===Nakładniske dźěła (wuběr)===

* [[Aleksandr Fjodorowič Hilferding|Aleksandr Hilferding]]: ''Die sprachlichen Denkmäler der Drevjaner und Glinjaner Elbslaven im Lüneburger Wendlande.'' (Přełožk: Jan Arnošt Smoler.) J. E. Schmaler, Budyšin 1857.

* Aleksandr Hilferding: ''Bosnien. Reise-Skizzen aus dem Jahre 1857''. J. E. Schmaler, Budyšin 1858.

* Robert Immisch: ''Die slawischen Ortsnamen im Erzgebirge''. Schmaler und Pech, Budyšin 1866.

* [[Křesćan Bohuwěr Pful]] (wud.): ''Łužiski serbski słownik. Lausitzisch wendisches Wörterbuch.'' Z nakładom Maćicy Serbskeje, w komisiji Smolerja a Pjecha, Budyšin 1866.

* Křesćan Bohuwěr Pful: ''Laut- und Formenlehre der oberlausitzisch-wendischen Sprache. Mit besonderer Rücksicht auf das Altslawische.'' Schmaler und Pech, Budyšin 1867.

* [[Korla Awgust Jenč|Carl August Jentsch]]: ''Geschichte der Lausitzer Predigergesellschaft zu Leipzig und Verzeichnis aller ihrer Mitglieder vom Jahre 1716–1866.'' Schmaler und Pech, Budyšin 1867.

* [[Kito Wylem Broniš]]: ''Die slavischen Familiennamen in der Niederlausitz.'' Schmaler und Pech, Budyšin 1867.

* [[Eduard Rüffer]]: ''Die Balkanhalbinsel und ihre Völker vor der Lösung der orientalischen Frage. Eine politisch-ethnographisch-militärische Skizze''. Schmaler und Pech, Budyšin 1869.

* ''[[Tydźenska Nowina]]'' a ''[[Serbske Nowiny]]''

* ''[[Łužičan]]''

* ''[[Lipa Serbska]]''

* ''[[Łužica (časopis)|Łužica]]''

* Kunze, Pětr Kunze: ''Jan Arnošt Smoler:. einEin Leben für sein Volk.'' (=W: ''Spisy Serbskeho instituta. 10).'' Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin 1995. ISBN 3-7420-1624-5

* Lorenc, Kito Lorenc (wudawaćelwud.): ''Sorbisches Lesebuch. Serbska čitanka.'' Lipsk 1981.

* [[Adolf Černý|Černý, Adolf]] (wudawaćelwud.): ''Autobiografija J. E. Smolerja.'' W: ''Časopis Maćicy Serbskeje 136.'' BudyšinLětnik 136 (1917).

* [[Alfons Parczewski|Parczewski, Alfons J. Parczewski]]: ''Jan Ernest Smoler. Ustęp z historyi narodowego odrodzenia Górnych Łużyc.'' Warszawa 1883.