Prěnja swětowa wójna: Rozdźěl mjez wersijomaj
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
S korektura |
přełožk dźěla němskeje Wikipedije |
||
Rjadka 1:
'''Prěnja swětowa wójna''' wjedźeše so wot 1914 do 1918 w [[Europa|Europje]], [[Bliski wuchod|Bliskim wuchodźe]], [[Afrika|Africe]], [[Azija|wuchodnej Aziji]] a na [[Ocean|swětowych morjach]] a sebi něhdźe 17 milionow smjertnych woporow žadaše.<ref name="Tucker">Spencer Tucker (wud.): ''The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History.'' Verlag ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, str. 273.</ref> Wójna započinaše so po atentaće w [[Sarajewo|Sarajewje]] z wójnskim připowědźenjom [[Rakusko-Wuherska|Rakusko-Wuherskeje]] [[Serbiska|Serbiskej]] 28. julija 1914 a skónči so 11. nowembra 1918 z [[Přiměr w Compiègne (1918)|přiměrom w Compiègne]], kotryž dobyće mocow [[Triple-Entente]] a zwjazkarjow woznamjenješe. Hłowni wobdźělnicy wójny běchu [[Němska]], [[Rakusko-Wuherska]], [[Osmaniske mócnarstwo]] a [[Bołharska|carstwo Bołharskeje]] na jednej stronje kaž tež [[Francoska|Třeća republika Francoskeje]], [[Wulka Britaniska]] a [[Britiski imperij]], [[Ruska|Ruske kejžorstwo]], [[Serbiska|kralestwo Serbiskeje]], [[Belgiska]], kralestwje [[Italska|Italskeje]] a [[Rumunska|Rumunskeje]], [[Japanska|Japanske kejžorstwo]] a [[Zjednoćene staty Ameriki|USA]] na tamnej stronje. 40 statow<ref group="A">Z britiskimi dominionami. Ćeže při definowanju statneje samostatnosće někotrych wobdźělnikow dla so po zdaću wšelake ličby w literaturje jewja; mnoho awtorow so tuž podaća dokładneje ličby wobdźělnikow wzda.</ref> wobdźělichu so na hač do teje doby najwobšěrnišej [[wójna|wójnje]] w stawiznach – cyłkownje běchu přibližnje 70 milionow ludźi wobrónjeni.<ref>Gerhard Hirschfeld, Gerd Krumeich a Irina Renz (wud.): ''Enzyklopädie Erster Weltkrieg.'' Paderborn 2009, ISBN 978-3-506-76578-9, str. 664 sl.</ref>
[[Dataja:WWI.png|mini|hochkant=2|Wobdźělnicy Prěnjeje swětoweje wójny – zelene: Entente a aliěrowani; žołte: srjedźne mocy; šěre: neutralne mocy.]]
==Přehlad podawkow==
[[Dataja:Klgft ztg 19140801.jpg|mini|Rakuske wozjewjenje 1. awgusta 1914 wo mobilizowanju.]]
[[Dataja:HL Damals – Lübecker Anzeigen.jpg|mini|Němske mobilizowanje.]]
[[Dataja:Ausgabe des Vorwärts vom 9. November 1918.jpg|mini|Nowemberska rewolucija: Wudaće nowiny ''Vorwärts'' wot 9. nowembra 1918.]]
Při atentaće w Sarajewje 28. junija 1914 so rakuski naslědnik na trónje, arcywójwoda [[Franz Ferdinand von Österreich-Este|Franc Ferdinand]] wot čłonow ilegalneje rewolucionarneje organizacije [[Mlada Bosna]] morješe, kotraž w zwisku z oficielnymi instancami Serbiskeje steješe respektiwnje so z nimi do zwiska staješe. Hłowne motiwy běchu wuswobodźenje [[Bosniska a Hercegowina|Bosniskeje a Hercegowiny]] wot rakusko-wuherskeho knjejstwa ze zaměrom zjednoćenstwa [[Južni Słowjenjo|južnych Słowjanow]] pod wjednistwom Serbiskeje.
Za postupowanje přećiwo Serbiskeje, štož móžeše Rusku na plan zwołać, pytaše Rakuska z ''misiju Hoyos'' (Alexander Hoyos, 1876–1937) škit přez Němske kejžorstwo. Kejžor [[Wilhelm II.]] a kancler [[Theobald von Bethmann Hollweg]] slubištaj Rakusko-Wuherskej spočatk julija 1914 bjezwuměnitu podpěru a wupisachu z tym tak mjenowany ''blankošek''. Z pokročowanjom julijskeje krizy staješe Rakusko-Wuherska po třoch tydźenjach 23. julija ultimatum na kralestwo Serbiskeje. W nim kazaše sebi wot Serbiskeje mj. dr. sudniske přepytowanje wobdźělnikow komplota wot 28. junija, zwisowace ze žadanjom, zo so kejžorsko-kralowske organy při tym wobdźěleja. Tuto so wot serbiskeho knježerstwa, posylnjene wot ruskeho připrajenja wojerskeje podpěry w konfliktowym padźe, jako njepřijimajomne pomjeńšenje suwerenity wotpokaza. Ruske wot [[panslawizm]]a sobupostajowace stejišćo so přez statny wopyt Francoskeje w [[Pětrohród|Pětrohrodźe]] (20. do 23. julija) skrući, kotraž z francosko-ruskej aliancu Ruskej w padźe wójny z Němskej podpěru garantowaše.
Dnja 28. julija 1914 připowědźi Rakusko-Wuherska kralestwu Serbiskeje wójnu. Zajimy wulkomocow a němske wojerske plany ([[Schlieffenowy-Plan]]) dachu lokalnu wójnu z wobdźělenjom Ruskeje (wójnske připowědźenje Němskeje wot 1. awgusta 1914) a Francoskeje (wójnske připowědźenje Němskeje wot 3. awgusta 1914) eskalěrować. Politiske konsekwency Schlieffenoweho plana – wuhibujo so francoskich twjerdźiznow mjez [[Verdun]]om a [[Belfort]]om nadpadnychu němske wójska Francosku ze sewjerowuchoda a zranichu při tym neutralitu Belgiskeje a [[Luxemburgska|Luxemburgskeje]] – bě wobdźělenje Wulkobritaniskeje, garantijoweje mocy Belgiskeje z přisłušnymi dominionami (britiske wójnske připowědźenje wot 4. awgusta 1914).
Postup Němskeje so w septembrje při [[Bitwa při Marne|Marne]] zahaći, mjez nowembrom 1914 a měrcom 1918 fronta w zapadźe sprostny. Dokelž so Ruska hač k [[Oktoberska rewolucija|Oktoberskej rewoluciji]] 1917 a separatnym [[Měrowe zrěčenje Brjest-Litowsk|měrowym zrěčenju w Brjest-Litowsku]] dale na wójnje we wuchodźe wobdźěli, běše Němska dołhi čas přećiwo planam w [[Dwufrontowa wójna|dwufrontowej wójnje]]. K typiskim znamjam wojowanja bu [[zakopowa wójna]] a materialowe bitwy z wulkej škodu při snadnym dobyću krajiny. To potrjechi na přikład [[Bitwa wo Verdun|Bitwu wo Verdun]], [[Bitwa při Somme|Bitwu při Somme]], [[Bitwy při rěce Isonzo (Soča)]] w [[Słowjenska|Słowjenskej]] a štyri [[Flandernske bitwy]]. Jako wosebite stopjenja eskalacije płaća płunowa wójna, njewobmjezowana wójna z podnurjakami – kotraž wuskutkowa 1917 zastup USA přećiwo [[srjedźne mocy|srjedźnym mocam]] – a w zwisku z wójnskim jednanjom stejacy [[genocid Armenjanow]].
Ruski wustup z wójnskeho jednanja po separatnym měrje z [[Bolšewizm|Bolšewikami]] zmóžni drje ofensiwu Němskeje w nalěću 1918, ale tež tuta zwosta na kóncu bjez wuspěcha. Falowace zastaranje přez britisku [[mórsku blokadu]], rozpad zwjazkarjow a wuwiće na zapadnej fronće za čas [[Stodnjowska ofewnsiwa|stodnjowskeje ofensiwy]] aliěrowanych wjedźeše k posudźowanju němskeje wojerskeho wjednistwa, zo bu němska fronta njedźeržomna. Dnja 29. septembra 1918 informowaše [[Najwyše wójskowe wjednistwo]] přećiwo wšěm dotalnym wozjewjenjam [[Němski kejžor|němskeho kejžora]] a knježerstwo wo bjezwuhladnym połoženju wójska a sebi přez [[Erich Ludendorff|Ericha Ludendorffa]] ultimatiwnje žadaše přiměrske jednanja přewzać. Mócnarski kancler [[Max von Baden]] poprosy 4./5. oktobra 1918 aliěrowanych wo přiměr. Z flotowym rozkazom wot 24. oktobra 1918 chce mórske wójnske wjednistwo w zmysle „čestneje smjerće“ dotal wobeńdźenu rozsudnu bitwu z britiskej [[Grand Fleet]] pytać, zbudźi pak spjećowanje namórnikow, kotřiž w přiběracej ličbje přikazy zapowědźa a jako sćěh [[Nowemberska rewolucija|Nowembersku rewoluciju]] wubudźa. Dnja 11. nowembra 1918 naby [[Přiměr w Compiègne (1918)|přiměr w Compiègne]] płaćiwosć. Měrowe wuměnjenja so w lětach 1919 do 1923 w [[Pariske předměšćanske zrěčenja|Pariskich předměšćanskich zrěčenjach]], do kotrychž tež [[Versailleske zrěčenje]] liči postajowachu. Přěhrawarske mocy móžachu jeničce Bołharsku konstituciju dowójnskeho časa zdźeržeć, Osmaniske mócnarstwo a Rakusko-Wuherska rozpadnyštaj, w Ruskej so carstwo powali, w Němskej kejžorstwo.
Prěnja swětowa wójna tworješe zakład za [[fašizm]] w Italskej kaž tež [[nacionalsocializm]] w Němskej, bu z tym pak tež k předchadnikej [[Druha swětowa wójna|Druheje swětoweje wójnje]]. Zasudźenjow, kotrež Prěnja swětowa wójna budźeše, a sćěhow hač do najmłódšeje zašłosće dla płaći wona jako „prakatastrofa 20. lětstotka“. Z njej skónči so [[imperializm|doba (wysokeho-) imperializma]] a započinaše so hač do dźensnišeho trajace rozestajenje prašenja [[wójnska wina|wójnskeje winy]]. Tež na kulturnym polu twori Prěnja swětowa wójna cezuru. [[Erich Maria Remarque|Remarqueowe]] wjelekróć wuznamjenjene [[Im Westen nichts Neues|frontowe dožiwjenja]] w zakopach, mrěće masow a nuzowy přewrót wšědneho dnja tež ciwilneho wobydlerstwa změni měritka a perspektiwy wuměłcow a spisowaćelow nic jenož w porewolucionarnych towaršnosćach [[Sowjetski zwjazk|Sowjetskeho zwjazka]] a [[Weimarska republika|Weimarkseje republiki]].
Ze [[Serbja|serbskich]] kulturnych prócowarjow padnychu mjez druhim [[Jan Rječka]], [[Franc Kral|Franc Kral-Rachlowc]] a [[Hajno Jordan]].
==Wotkaz==
{{Commonscat|World War I|Prěnja swětowa wójna}}
==Žórle==
<references/>
==Přispomnjenje==
<references group="A" />
[[Kategorija:Prěnja swětowa wójna]]
[[Kategorija:Wójna]]
[[Kategorija:1914]]
[[Kategorija:1915]]
[[Kategorija:1916]]
[[Kategorija:1917]]
[[Kategorija:1918]]
| |||