[[File:Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015.jpg|thumb| Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015Wicazec.]] ▼'''Herta Wićazec''' (němsce ''Johanne Henriette Lehmann''; * [[4. februara]] [[1819]] w [[Budyšin]]je, † w měrcu [[1885]] runje tam) bě prěnja serbska basnjerka. Hertu Wićazec su pohrjebali na Tuchorskim pohrjebnišću. ▼
▲'''Herta Wićazec''' ( [[němčina|němsce ]] ''Johanne Henriette Lehmann''; * [[4. februara]] [[1819]] w [[Budyšin]]je, † w[[24. měrcuměrca]] [[1885]] runjetež tam) bě prěnja serbska basnjerka . Hertu Wićazec su pohrjebali na Tuchorskim pohrjebnišću.
▲[[File:Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015.jpg|thumb|Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015]]
<!--== Žiwjenje ==
Herta Wićazec běše dźowka Jana Korly Awgusta Wićaza (krawc a wosedźer hosćenca) a Marije Wićazoweje (rodź. Mučerec). Na jeje dźěćacy čas w Budyšinje budźe so pozdźišo we wšelakich twórbach dopomnić. Hižo w starobje 13 lět so literarisce pospyta a spěwaše najskerje na wšelakich spěwanskich swjedźenjach w chórje<ref>A. Černý: Herta Wićazec. Přinošk k serbskemu basnistwu. Časopis Maćicy Serbskeje čo. 53 (1900), str. 117.</ref> sobu. Wićazec běše ćělnje zbrašena a bydleše jeje cyłe žiwjenje w Budyšinje, hdźež tež jako šwalča dźěłaše.
Hačrunjež jeje serbske mjeno bě „Jetka“, wona „Herta“ pisaše. Nan Herty, kiž bě wobsedźer hosćenca, rěkaše Jan Korl Gust Wićaz a jeje mać bě Maria Mučerjec. Herta je jeje dźěćactwo pola budyskeje jamy přežiwiła, hdźe starši su krawcownju měli , ale tež sadowu zahrodu, - wo tej basnjerka pisaše znowa a znowa na wšelakich městnach jeje dźeła. Za cyłe žiwjenje wona je w Budyšinje bydliła a pracowaše jako šwalča. Herta je jako jara wotewrjena duša wotrostała, što je pozdźišo změniło. Jara zažnje wona je literarnje dźěłać započała - hižo pisała, hač jej była 13 lět. Herta pozdźišo tež je we chóru spěwała.
Herta Wićazec, wobwliwowana wot němskeje klasiskeje poezije, pisaše němsce a serbsce. W lěće 1841 zezna so wona z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]], kotryž jeje basnjenje jara spěchowaše a někotre twórby w jeho pismje „Boža krasnosć w stwórbi“ (1854) wozjewi. Mnoho twórbow je Wićazec w ''[[Tydźenske Nowiny|Tydźenskich]]'' a pozdźišo w rozšěrjenych ''[[Serbske Nowiny|Serbskich Nowinach]]'' wozjewiła. Po zmandźelenju Mučinka w lěće 1854 pak literarisce womjelkny. Herta Wićazec je so na Tuchorskim pohrjebnišću pohrjebała.
[[Michał Hórnik]] je w jeho ''Čitance'' z lěta 1863 na Hertu Wićazec skedźbnił. Po tym je [[Adolf Černý]] w lěće 1900 w ''Časopisu Maćicy Serbskeje (ČMS)'' podał zarys jeje žiwjenja a znowa wotkrył basnje Wićazec. W lěće 1906 slědowaše w ČMS dodawk k jeje žiwjenju – tež z němskimi basnjemi. [[Róža Domašcyna]] a Christian Prunitsch stej jeje dźěło 1993 znowa hódnoćili – Wićazec so po tym jako předchadnica subjektiwneje lyriki wopisaše.
== Budyšin w tym času ==
Budyšin był centrum duchowneho žiwjenja Serbow tak wona hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźěłać proběrowała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury přez spěwanje serbske spěwy w cyrkwje a załoženje [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]], su dobre wuměnjenja serbskeje kultury tworili. W tym casje było to hišće normalne, zo njemóže što wo serbskich powědanjach a basnjach słyšeć, tež hromadźenje ludowych spěwow [[Handrij Zejler|Handrija Zejlera]] hišće njebyło pisane, jenož rukopisne. Kak była situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbksich Nowinach]] wozjewiło a tam [[Božena Němcova|Němcova]] je wo čěskich spisowaćelkach pisała, [[Jan Arnošt Smoler]] je artikl tak komentował, zo wón jenož móže Hertu Wićazec jaka serbska spisowaćelka dopomnić a zo hač do lěta 1900 byli jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wuhladajo wot Herty znate, ale njebyli tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel wo tym času Serbowki njesu móžnosći dobreje wuwučowanja w šulach a w institucijach dalekułanja měli - po Smolerje samo žadna wot tych žonach njesu w cyrkwje serbske spěwy spěwali abo njesu bibliju abo [[Serbske Nowiny|Serbske Nowiny]] čitali abo móhli čitać. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je z jednu Serbowku w někajkej wjesu schazował, a z tej přiležnosću wona je jemu mału serbsku knihowniju dała ale wona njeje serbsce rěčeć abo čitać móhła. Z tych přičin wona je zajimawa: ćim wjace wěmy wo Herće ćim zajimawša wona je.
== Spočatk jeje literarne dźěło a znajomstwo z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]] ==
Herta njeje wosobinski přikład měła, kaž pisać serbsce, kaž serbsku kulturu popěrać, - wona kaž wjele Serbow njeje znała, što je serbska identita. Hakle [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je Hertu pisać serbsce inspirował, ale najprjedy wona je němsku literaturu zajimowała a je pilnje němske klasikary studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča je w lěće 1841 z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]] zeznała, kotry je tež so z lyriku wuznał a kotry był jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje był za jeho powučite powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 znaty – jedyn přećel [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] je wón na njej skedźbnił. Wona je jemu jeje aforizmy a basnje we wuchodźowanju pokazała a wón je jej pozbudźił pisać serbsce a basnje ke Serbskej Nowiny słać, ale njeje to jasne, hdy wóna je pisać serbsce započała. Hačrunjež Herta Wićazec je z [[Jan Arnošt Smoler|Smolerom]], z Bartkom, z [[Jan Wjela|Radyserbom]] a pozdźišo z [[Michał Hórnik|Hórnikom]] zeznała, a hačrunjež hdy [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał a to je ju jara inspirowało, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźěło zwisuje z znajowstwiem z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom.]] [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] samo je we jeho knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnjow Herty wozjewił. W cyłku wona była rjana žona, ale je z nohami problem měła, tak wóna je klacała. Dokelž jedna noha była krótša, hač ta druha noha snadź njeje muž měla, a zo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] njeje so ju ženił. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je ju k poslednim dnju jich žiwjenja wostać we přećelskim kotakće namjetował, ale z přičiny jich problemow z nohami a dokelž wona je klacała, zwjazk je problemy poćežił, a to je prawdźepodobnje přičina, zo wóna pozdźišo njeje wjace basnjow pisała. Njeje to jasne, hač wona z přičiny problemow z nohami bolosći měła, w basnjach jenož aluziji so namaka. Wothaldajo wot [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je jej tež pisać dale serbsce wubudźił a wóna je dale jenož z mału přestawku mjez lětami 1851 a 1854 hač do lěta 1859 pisała. Hakle hač [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je so Julijanu Louisu w lěće ženił, Herta je dospołnje pisać jemu listy zastała a tež je pisać basnje zastała. Byrnjež by poměr z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom]] dramatisce był, ale čehodla wóna je za přeco mjelčiła? - [[Jan Wjela|Radyserb]] je na prašenju wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo wóna je z jeje spěwami popadnyć sej ženjak chcyła, ale [[Jan Wjela|Radyserb]] je nas tež dopomnił, zo wona je dale pisała: němske weršy a aforizmy za sekly wo wěncach na rowach přiwuznich a znajomych, ale wóna njeje jeje basnje wozjewiła. W cyłe njemože so bližić so Herće bez informaciji wo Mučinku, [[Jan Ćěsla|Jan Ćešla]] pozdźišo je wo Herće Wićazecu a wo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinku]] w jeho antologiju pisał a „Herta a Horisław“ (Horisław je pseudonym Mučinka). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo wóna woporniwje je so chorym starała a zo je hač k jeje smjerći w měrcu lěta 1885 w [[Budyšin]]je žiła. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je jedyn měsac před jeho smjeći listy do Herty přepodał, wón njeje jich zničił abo zhubił, hačrunjež wona je sej přeła, zo listy so budu palić.
== Jeje dźěło a hłowne fazy jeje dźěło ==
Herta wićazec je k generaciji ewangelskeho lětnika štyrcetich lětow wosomnaćeho lětstotka přisłušała. Bohužel su jenož třiceći basnjow wot jeje zwostali, tohodla wona njeměła wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosći k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźěło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosći“, je to předčuće wosebiteje bolosći. Hakle [[Róža Domašcyna]] a Christian Prunitsch su ju a jeje dźěło znowa hódnoćili - po nimi wona je předchadnjarka subjektiwiskeje lyriki była. [[Róža Domašcyna|Domašcyna]] je tři fazy jeje dźěła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźěło je to „Njezamponička“, - je prjeni prozowy baseń wot jej, kotry je w serbskich nowinach wozjewiły w lěće 1848, dopomni idylu němskeje literatury teho času.<br />
<br />
'''prjena faza''' (1848 - 1850): wona je na zjawne přišła a je jeje dźěła we wšelakich nowinach publikowała. Temy su lubosć a ćerpjenja jeje duše. <br />
<br />
'''druha faza''' (1850 - 1854): wona njeje ničo publikowała, to bě čas metafiyizskeje refleksiji wo nabožinje a přihotowanja aktiwneje fazy jeje basnistwa z křesćanskimi wobsahami. <br />
<br />
'''třeća faza''' (1856 – 1858): To je transcendentna faza jeje dźěła. Herta je so w druhim swěće pozhubiła, je depresiju přežiła, jenož čistosć wutroby a wěra su puć k zbožu. Ale po Herće zbožo na swěće njeje trajace, wona je předstajenje woneho swěta wo raju měła. Antagonizm mjez zemskim swětom a wonym swětom je so wo jich basnjach formowało. Wona je wo wěcach wšědneho žiwjenja pisała, kaž na přikład wo spěwanskich swjedźenjach, wo lubosći, wo přirodźe. Ta faza je so metafyziska refleksija wo zwjazanosći k přirodźe mjenowało. [[Adolf Černý]] je wo njej pisał: „Wona žije we wjšerkach druheho swěta z ju bogom“.<br />
<br />
== Staw slědźenja wo Herće Wićazecu ==
[[Michał Hórnik]] je w swojim hromadźenju basnjow na jednu z jeje basnjow skedźbnił, tola je trało dołha, hač Serby su so na njej dohladali, tohodla zrudne basnje Herty njesu popularnje być, žadyn nekrolog, žadne dalše wozjewjenje je so wozjewiło. Hakle [[Adolf Černý]] je prjenu monografju wo njej ze informacjami ze archiwow pisał a je zarys jeje žiwjenja a wo jeje basnjach w časipismu maćicy serbskeje ([[Maćica Serbska|ČMS]] 1900) a někotre lět pozdźišo su tež jeje njewozjewite němske basnje wozjewili ([[Maćica Serbska|ČMS]] 1906). Smoler, kotry Herta je derje znała, njeje přidać informaciju k tomu móhł, dokelž mało stó dopomni Hertu a jenož mało ludźi su literarne dźěło Herty Wićazecy dopomnili.
==Tekstowy přikład==
[[File:Herta Wićazec.png|thumb|HertaSilueta Herty Wićazec.]]-->
Jedyn přikład jichjeje basnjow je to „Čista wutroba“, to je ta baseń, na kotrejkotruž [[Michał Hórnik|Hórnik]] je w swojimjeho hromadźenjuzhromadźenych basnjowbasnjach skedźbnił.< brref>[http://texty.citanka.cz/pata/sc1-35.html Hórnikowa Čitanka]</ ref> ▼
{| border="0"
== Twórby ==
| width="350px" |
'''Čista wutroba <br />'''▼
▲Jedyn přikład jich basnjow je to „Čista wutroba“, to je ta baseń, na kotrej [[Michał Hórnik|Hórnik]] je w swojim hromadźenju basnjow skedźbnił.<br />
Je ta studničkaróžička,<br /> ▼ Kiž na kóždym puću kćěje,<br /> ▼ Hdźež so zjednoćaboža lubosć směje,<br /> ▼Hdźež so zjednoća<br />
Je ta hwězdźičkastudnička,<br /> ▼ Kiž nam dawa móc a sylnosć,<br /> ▼ K dobrym skutkam prawu swěrnosć,<br /> ▼
Čista wutroba<br />
Je ta hwězdźička,<br />
Kiž we ćmowej smjertnej nocy,<br /> ▼ JeHdyž tanam róžičkazańdu naše mocy,<br />
▲ Kiž na kóždym puću kćěje,<br />
HdźežNa sopuć božado lubosć směje,njebja.<br />
▲ Hdźež so zjednoća<br />
<br />
▲ Kiž nam dawa móc a sylnosć,<br />
▲ K dobrym skutkam prawu swěrnosć,<br />
<br />
▲ Je ta hwězdźička,<br />
▲ Kiž we ćmowej smjertnej nocy,<br />
Hdyž nam zańdu naše mocy,<br />
Na puć do njebja.<br />
Čista wutroba<br />
Słódke spanje da,<br />
Hdźež po sprócnym ćežkim dźěli,<br />
Kiž smy tudy dźěłać měli,<br />
Smjerć nas powoła<br />
K měrej do rowa.<br />
Čista wotruba<br />
Wjedźe do njebja,<br />
Pyši nas pri božim trónu<br />
Z njezachodnej krasnej krónu;<br />
Čista wutroba<br />
Wěčnu zbóžnosć ma. <br />
|}
<br />
Žorło: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-35.html<br />
<br />
== Žórła Literatura==
* Adolf Černý, „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901.
* Helena Ulbrechtová „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009.
* Peter Kunze. „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995.
==Žorła==
{{Nbs|Mě|Wićazec, Herta|614}}
<references/>
{{DEFAULTSORT:Wicazec, Herta}}
[[Kategorija:Žona]]
[[Kategorija:Rodź. 1819]]
| 