|
'''Herta Wićazec''' (němske mjeno: Johanne Henriette Lehmann. *4. februara 1819 we [[Budyšin]]je, † w měrcu w l. 1885 w Budyšinje) bě prěnaprěnja serbska basnjerka. Hertu Wićazecu je so hrjebało na tuchorskim pohrjebnišću.
[[File:Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015.jpg|thumb|Wicazec Herta ZM XXXVIII 66 D 015]]
===žiwjenje= Žiwjenje ==
Hačrunjež jeje serbske mjeno bě „Jetka“ wónawona „Herta“ pisaše. Nan Herty rěkaše Jan Korl Gust Wićaz, bě krwac a wobsedźerja hosćenca a jeje mać rekaše Maria Mučerec. Herta je jeje dźěćatstwo pola budyskeje jamy přežiwiła, hdźe starši su krawcownju měli , ale tež sadowu zahrodu, - wo tej basnjerka pisaše znowa a znowa na wšelakich městnach jeje dźeła. Za cyłe žiwjenje wónawona je w Budyšinje bydliła a pracowaše jako šwalča. Herta je jako jara wotewrjena duša wotrostała, što je pozdźšopozdźišo změniło. Jara zažnje wónawona je literarnje dźełaćdźěłać započełazapočała - hižo pisała, hač jej była 13 lět. Herta pozdźišo tež je we chóru spěwała.
=== Budyšin w tym časje=času ==
Budyšin był centrum duchowneho žiwjenja Serbow tak wónawona hač wjele druhich Serbow pozdźišo je na narodnim žiwjenja a nadrodnej kulturje Serbow sobu dźełaćdźěłać proběrowała. Wosebje wožiwjenje serbskeje kultury řezpřez spěwanje serbske spěwy w cyrkwje a załoženje [[Maćica Serbska|Maćicy Serbskeje]], su dobre wuměnjenja serbskeje kultury tworili. W tym casje było to hišće normalne, zo njemóže što wo serbskich powědanjach a basnjach słyšeć, tež hromadźenje ludowych spěwow [[Handrij Zejler|Handrija Zejlera]] hišće njebyło pisane, jenož rukopisne. Kak była situacija w cyłku ze žonami? - W lěće 1856 je so artikl [[Božena Němcova|Boženy Němcoveje]] w [[Serbske Nowiny|Serbksich Nowinach]] wozjewiło a tam [[Božena Němcova|Němcova]] je wo českichčěskich spisowaćelkach pisała, [[Jan Arnošt Smoler]] je artikl tak komentował, zo wón jenož možemóže Hertu Wićazec jaka serbska spisowaćelka dopomnić a zo hač do lěta 1900 byli jenož 2 abo 3 druhe serbske spisowaćelki wuhladajo wot Herty znate, ale njebyli tak wažne kaž Herta Wićazec. Bohužel wo tym časečasu Serbowki njesu móžnosći dobreje wuwučowanja w šulach a w institucijach dalekułanja měli - po Smolerje samo žadna wot tych žonach njesu w cyrkwje serbske spěwy spěwali abo njesu bibliju abo [[Serbske Nowiny|Serbske Nowiny]] čitali abo móhli čitać. Smoler je wo jednym podawku rozprawił: [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je z jednu Serbowku w někajkej wjesu schazował, a z tej přiležnosću wónawona je jemu mału serbsku knihowniju dała ale wónawona njeje serbsce rečićrěčeć abo čitać móhła. Z tych přičin wónawona je zajimawa: ćim wjace wěmy wo Herće ćim zajimawša wónawona je.
== = Spočatk jeje literarne dźełodźěło a znajomstwo z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]] = == ▼
Herta njeje wosobinski přikład měła, kaž pisać serbsce, kaž serbsku kulturu popěrać, - wónawona jakkaž wjele Serbow nejenjeje znała, što je serbska identita. Hakle [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je Hertu pisać serbsce inspirował, ale najprjedy wónawona je němsku literaturu zajimowała a je pilnje němske klasikary studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča je w lěće 1841 z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]] zeznała, kotry je tež so z lyriku wuznał a kotry był jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje był za jeho powučite powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 znaty – jadynjedyn přećel [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] je wón na njej skedźbnił. WónaWona je jemu jeje aforizmy a basnje we wuchodźowanju pokazała a wón je jej pozbudźił pisać serbsce a basnje ke Serbskej Nowiny słać, ale njeje to jasne, hdy wóna je pisać serbsce započała. Hačrunjež Herta Wićazec je z [[Jan Arnošt Smoler|Smolerom]], z Bartkom, z [[Jan Wjela|Radyserbom]] a pozdźišo z [[Michał Hórnik|Hórnikom]] zeznała, a hačrunjež hdy [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał a to je ju jara inspirowało, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźełodźěło zwisuje z znajowstwiem z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom.]] [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] samo je we jeho knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnjow Herty wozjewił. W cyłku wónawona była rjana žona, ale je z nohami problem měła, tak wóna je klacała. Dokelž jedna noha była krótša, hač ta druha noha snadź njeje muž měla, a zo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] njeje so ju ženił. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je ju k poslednim dnju jich žiwjenja wostać we přećelskim kotakće namjetował, ale z přičiny jich problemow z nohami a dokelž wónawona je klacała, zwazkzwjazk je problemy poćežił, a to je prawdźepodobnje přičina, zo wóna pozdźišo njeje wjace basnjow pisała. Njeje to jasne, hač wónawona z přičiny problemow z nohami bolosći měła, w basnjach jenož aluziji so namaka. Wothaldajo wot [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je jej tež pisać dale serbsce wubudźił a wóna je dale jenož z mału přestawku mjesmjez lětami 1851 a 1854 hač do lěta 1859 pisała. Hakle hač [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je so Julijanu Louisu w lěće ženił, Herta je dospołnje pisać jemu listy zastała a tež je pisać basnje zastała. Byrnjež by poměr z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom]] dramatisce był, ale čehodla wóna je za přeco mjelčiła? - [[Jan Wjela|Radyserb]] je na prašenju wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo wóna je z jeje spěwami popadnyć sej ženjak chcyła, ale [[Jan Wjela|Radyserb]] je nas tež dopomnił, zo wónawona je dale pisała: němske weršy a aforizmy za sekly wo wěncach na rowach přiwuznich a znajomych, ale wóna njeje jeje basnje wozjewiła. W cyłe njemože so bližić so Herće bez informaciji wo Mučinku, [[Jan Ćěsla|Jan Ćešla]] pozdźšopozdźišo je wo Herće Wićazecu a wo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinku]] w jeho antologiju pisał a „Herta a Horisław“ (Horisław je pseudonym Mučinka). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo wóna woporniwje je so chorym starała a zo je hač k jeje smjerći w měrcu lěta 1885 w [[Budyšin]]je žyłažiła. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je jedyn měsac před jeho smjeći listy do Herty přepodał, wón njeje jich zničił abo zhubił, hačrunjež wónawona je sej přeła, zo listy so budu palić. ▼▲===Spočatk jeje literarne dźeło a znajomstwo z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]]===
== = Jeje dźełodźěło a hłowehłowne fazy jeje dźeło=dźěło == ▼▲Herta njeje wosobinski přikład měła, kaž pisać serbsce, kaž serbsku kulturu popěrać, - wóna jak wjele Serbow neje znała, što je serbska identita. Hakle [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je Hertu pisać serbsce inspirował, ale najprjedy wóna je němsku literaturu zajimowała a je pilnje němske klasikary studowała a je wšitko přiwzała. Jako młoda šwalča je w lěće 1841 z [[Jan Bohuwěr Mučink|Janom Bohuwěrom Mučinkom]] zeznała, kotry je tež so z lyriku wuznał a kotry był jako młody wučer a jako publicist předměrca znaty, wosebje był za jeho powučite powědančko „Ribowčenjo“ z lěta 1849 znaty – jadyn přećel [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] je wón na njej skedźbnił. Wóna je jemu jeje aforizmy a basnje we wuchodźowanju pokazała a wón je jej pozbudźił pisać serbsce a basnje ke Serbskej Nowiny słać, ale njeje to jasne, hdy wóna je pisać serbsce započała. Hačrunjež Herta Wićazec je z [[Jan Arnošt Smoler|Smolerom]], z Bartkom, z [[Jan Wjela|Radyserbom]] a pozdźišo z [[Michał Hórnik|Hórnikom]] zeznała, a hačrunjež hdy [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je swoje spěwy na spěwanskim wječoru pola přećelow spěwał a to je ju jara inspirowało, móžemy zwěsćić, zo cyłe dźeło zwisuje z znajowstwiem z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom.]] [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] samo je we jeho knize „Boža krasnosć w stwórbi“ z lěta 1854 někotre basnjow Herty wozjewił. W cyłku wóna była rjana žona, ale je z nohami problem měła, tak wóna je klacała. Dokelž jedna noha była krótša, hač ta druha noha snadź njeje muž měla, a zo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] njeje so ju ženił. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je ju k poslednim dnju jich žiwjenja wostać we přećelskim kotakće namjetował, ale z přičiny jich problemow z nohami a dokelž wóna je klacała, zwazk je problemy poćežił, a to je prawdźepodobnje přičina, zo wóna pozdźišo njeje wjace basnjow pisała. Njeje to jasne, hač wóna z přičiny problemow z nohami bolosći měła, w basnjach jenož aluziji so namaka. Wothaldajo wot [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinka]] [[Jan Arnošt Smoler|Smoler]] je jej tež pisać dale serbsce wubudźił a wóna je dale jenož z mału přestawku mjes lětami 1851 a 1854 hač do lěta 1859 pisała. Hakle hač [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je so Julijanu Louisu w lěće ženił, Herta je dospołnje pisać jemu listy zastała a tež je pisać basnje zastała. Byrnjež by poměr z [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinkom]] dramatisce był, ale čehodla wóna je za přeco mjelčiła? - [[Jan Wjela|Radyserb]] je na prašenju wotmołwił: dokelž su powědanja eksistowali, zo wóna je z jeje spěwami popadnyć sej ženjak chcyła, ale [[Jan Wjela|Radyserb]] je nas tež dopomnił, zo wóna je dale pisała: němske weršy a aforizmy za sekly wo wěncach na rowach přiwuznich a znajomych, ale wóna njeje jeje basnje wozjewiła. W cyłe njemože so bližić so Herće bez informaciji wo Mučinku, [[Jan Ćěsla|Jan Ćešla]] pozdźšo je wo Herće Wićazecu a wo [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučinku]] w jeho antologiju pisał a „Herta a Horisław“ (Horisław je pseudonym Mučinka). Wo kóncu jeje žiwjenja njewěmy wjele, jenož zo wóna woporniwje je so chorym starała a zo je hač k jeje smjerći w měrcu lěta 1885 w [[Budyšin]]je žyła. [[Jan Bohuwěr Mučink|Mučink]] je jedyn měsac před jeho smjeći listy do Herty přepodał, wón njeje jich zničił abo zhubił, hačrunjež wóna je sej přeła, zo listy so budu palić.
Herta wićazec je k generacigeneraciji ewangelskeho lětnika štyrcetich lětow wosomnaćeho lětstotka přisłušała. Bohužel su jenož třiceći basnjow wot jeje zwostali, tohodla wónawona njeměła wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosći k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźełodźěło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosći“, je to předčuće wosebiteje bolosći. Hakle [[Róža Domašcyna]] a Christian Prunitsch su ju a jeje dźěło znowa hódnoćili - po nimi wónawona je předchadnjarka subjektiwiskeje lyriki była. [[Róža Domašcyna|Domašcyna]] je tři fazy jeje dźeładźěła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźełodźěło je to „Njezamponička“, - je prjeni prozowy baseń wot jej, kotry je w serbskich nowinach wozjewiły w lěće 1848, dopomni idylu němskeje literatury teho času.<br /> ▼▲===Jeje dźeło a hłowe fazy jeje dźeło===
▲Herta wićazec je k generaci ewangelskeho lětnika štyrcetich lětow wosomnaćeho lětstotka přisłušała. Bohužel su jenož třiceći basnjow wot jeje zwostali, tohodla wóna njeměła wulki wuznam. Wobsah jeje basnjow je lubosći k přirodźe a mystika, ale tež jeje dźeło je „miły šlewjer, kotry wosłabi barby radosći“, je to předčuće wosebiteje bolosći. Hakle [[Róža Domašcyna]] a Christian Prunitsch su ju a jeje dźěło znowa hódnoćili - po nimi wóna je předchadnjarka subjektiwiskeje lyriki była. [[Róža Domašcyna|Domašcyna]] je tři fazy jeje dźeła wopisała: mjez l. 1848 – 1850, mjez l. 1850 – 1854 a mjez l. 1856 – 1858. Spočatk jeje dźeło je to „Njezamponička“, - je prjeni prozowy baseń wot jej, kotry je w serbskich nowinach wozjewiły w lěće 1848, dopomni idylu němskeje literatury teho času.<br />
<br />
'''prjena faza''' (1848 - 1850): wónawona je na zjawne přiszłapřišła a je jeje dźeładźěła we wšelakich nowinach publikowała. Temy su lubosć a ćerpjenja jeje dušyduše. <br />
<br />
'''druha faza''' (1850 - 1854): wónawona njeje ničo publikowała, to bě čas metafiyizskeje refleksiji wo nabožinje a přihotowanja aktiwneje fazy jeje basnistwa z křesćanskimi wobsahami. <br />
<br />
'''třeća faza''' (1856 – 1858): To je transcendentna faza jeje dźeładźěła. Herta je so w druhim swěće pozhubiła, je depresiju přežyłapřežiła, jenož čistosć wutroby a wěra su puć k zbožu. Ale po Herće zbožo na swěće njeje trajace, wónawona je předstajenje woneho swěta wo raju měła. Antagonizm mjez zemskim swětom a wonym swětom je so wo jich basnjach formowało. WónaWona je wo wěcach wšědneho žiwjenja pisała, kaž na přikład wo spěwanskich swjedźenjach, wo lubosći, wo přirodźe. Ta faza je so metafyziska refleksija wo zwjazanosći k přirodźe mjenowało. [[Adolf Černý]] je wo njej pisał: „Wóna„Wona žije we wjšerkach druheho swěta z ju bogom“.<br />
<br />
===staw Staw slědźenja wo Herće Wićazecu= ==
[[Michał Hórnik]] je w swojim hromadźenju basnjow na jednu z jeje basnjow skedźbnił, tola je trało dołha, hač Serby su so na njej dohladali, tohodla zrudne basnje Herty njesu popularnje być, žadyn nekrolog, žadne dalše wozjewjenje je so wozjewiło. Hakle [[Adolf Černý]] je prjenu monografju wo njej ze informacjami ze archiwow pisał a je zarys jeje žiwjenja a wo jeje basnjach w časipismu maćicy sebskejeserbskeje ([[Maćica Serbska|ČMS]] 1900) a někotre lět pozdźišo su tež jeje njewozjewite němske basnje wozjewili ([[Maćica Serbska|ČMS]] 1906). Smoler, kotry Herta je derje znała, njeje přidać informaciju k tomu móhł, dokelž mało stó dopomni Hertu a jenož mało ludźi su literarne dźelodźěło Herty Wićazecy dopomnili.
[[File:Herta Wićazec.png|thumb|Herta Wićazec]]
===twórby= Twórby ==
JadynJedyn přikład jich basnjow je to „Čista wutroba“, to je ta baseń, na kotrej [[Michał Hórnik|Hórnik]] je w swojim hromadźenju basnjow skedźbnił.<br />
<br />
===žorła= Žórła ==
* Adolf Černý, „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901. ▼
* Helena Ulbrechtová „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009. ▼
▲Adolf Černý, „Herta Wićazec. Žiwjenje a pisma prěnjeje serbskeje basnjeŕki.“ Zestajał a pojednał Adolf Černý. Nakładował E. Muka. Budyšin. 1901.
* Róža Domašcyna. „Herta Wićazec“. Serbska poezija. Том 32. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin. 1993. ▼
* Michał Hórnik. „Čitanka: mały wubjerk z narodneho a nowišeho pismowstwa hornjołužiskich Serbow. Ze serbskoněmskim słownikom.“ Schmaler & Pech. Budyšin. 1863. ▼
▲Helena Ulbrechtová „Lužickoserbská literatura: její vývoj a pozice mezi středoevropskými literaturami“. Univerzita Karlova v Praze: Karolinum. Praha. 2009.
* Peter Kunze. „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995. ▼
▲Róža Domašcyna. „Herta Wićazec“. Serbska poezija. Том 32. Ludowe nakładnistwo Domowina. Budyšin. 1993.
▲Michał Hórnik. „Čitanka: mały wubjerk z narodneho a nowišeho pismowstwa hornjołužiskich Serbow. Ze serbskoněmskim słownikom.“ Schmaler & Pech. Budyšin. 1863.
▲Peter Kunze. „Jan Arnošt Smoler: ein Leben für sein Volk.“ Domowina-Verlag. Bautzen. 1995.
[[Kategorija:Žona]]
| 