Wersija wot 3. junija 2012, 17:29 wobdźěłać Michawiki (diskusija \| přinoški) 5.224 Bearbeitungen S →‎Meridianowa ekspedicija ← Předchadna změna		Wersija wot 4. junija 2012, 11:01 wobdźěłać cofnyć JAnDbot (diskusija \| přinoški) Boty 11.464 Bearbeitungen S r2.7.2) (bot přidał: mk:Меридијан, vo:Meridiano; kosmetiske změny Přichodna změna →
Rjadka 1: Słowo '''meridian''' (tež: '''połodnica''') woznamjenja w [[Geografiske koordinaty\|stopnjowej syći zemje]] poł [[Dołhostnik\|dołhostnika]] (połdołhostnik) na [[Zemski powjerch\|zemskim powjerchu]], kotryž wot jednoho geografiskeho [[Čop (geografija)\|čopa]] k druhemu běži. Je zwjazowaca linija wšěch geografiskich městnow, na kotrychž [[~~Słónco\|~~słónco]] w jenakim [[Čas\|času]] najwyši dypk ''swojeje dnjoweje čary ([[~~Dnjowy wobłuk\|~~dnjowy wobłuk]]) na njebju'' zaběra, na kotrychž je potajkim [[~~Připołdnjo\|~~připołdnjo]]. Pochad słowa wot [[Łaćonšćina\|łaćonskeho]] ''circulus meridianus'' „připołdniši kruh“ tohorunja na tutón zwisk pokazuje. Wšě dypki z jenakej [[Geografiska dołhosć\|geografiskej dołhosću]], tuž z jenakim "stopnjom dołhosće", leža na jednym a tym samym meridianje. Zapřijeći 'stopjeń dołhosće' a 'meridian' woznamjenjetej tuž jenakej liniji na zemskim powjerchu a hodźa so tohodla synonymnje wužiwać, při wužiwanju zapřijeća 'stopjeń dołhosće' wšak so aspekt kutoweho podaća a při wužiwanju zapřijeća 'meridian' aspekt słónčneho stawa připołdnišeho časa podšmóruje. Druhdy so tute zapřijeće mylnje tež jako [[~~Synonym\|~~synonym]] za ''połny'' ''[[~~Dołhostnik\|~~dołhostnik]]'' wužiwa. ''Strach zaměny'' wobsteji z [[Meridian (astronomija)\|meridianowym zapřijećom astronomow]], kotřiž ''njebjeski meridian'' skrótka tež meridian mjenuja a pod tym specialny wulki kruh na njebjeskej kuli rozumja. == Meridiany jako idealna linija == Meridiany maja (hdyž so zemja jako kula abo dokładnišo jako [[~~Rotaciski elipsoid\|~~rotaciski elipsoid]] wobhladuje) wšě jenaki rozsah, přetož wotstawk mjez čopomaj je při [[Rotaciske ćěleso\|rotaciskim ćělesu]] přeco konstantny. Potajkim su dołhostniki na rozdźěl wot [[Šěrokostnik\|šěrokostnikow]] přeco [[Wulki kruh\|wulke kruhi]] a tohodla meridiany přeco tež poł wulkeho kruha. Dołhosć meridiana je na [[Referencny elipsoid\|referencnym elipsoidźe]] [[WGS84]] wok. 20.003,9 km.<Ref>[http://home.online.no/~sigurdhu/Grid_1deg.htm The Earth according to WGS 84; calculated by Sigurd Humerfelt.]</Ref> Wuchadźejo wot čopa, so wotstawk mjez dwěmaj meridianomaj přeco wjace powjetša, doniž skónčnje na [[Ekwator\|ekwatorje]] swój maksimum njedocpěje. Wotstawk mjez meridianami, kotrež su wo 1° mjez sobu zdalene, pomjenuje so [[~~Wotšěrjenje\|~~wotšěrjenje]]. Wono je wotwisne wot wužiwaneho [[Referencny elipsoid\|referencneho elipsoida]]. Při [[Besselowy elipsoid\|Besselowym elipsoidźe]] na př. je wotšěrjenje na ekwatorje 111,307 km a na 50. stopnju šěrokosće, tuž w Srjedźnej Europje, wšak jenož 71,687 km. == Wosebite meridiany == [[Dataja:Karte Portugiesisch-Spanischer Verträge.png\|thumb\|Demarkaciska linija po španisko-portugalskim [[Zrěčenje wot Tordesillas\|zrěčenju wot Tordesillasa]] z lěta 1494, něhdźe pola 38° W]] ''[[Parisowy meridian]]'' je [[~~Nulowy meridian\|~~nulowy meridian]] był, kotryž bě so do [[Mjezynarodna meridianowa konferenca\|Mjezynarodneje meridianoweje konferency]] z lěta 1884 wužił a leži 2° 20' 14.025" na wuchod wot [[Greenwich (London)\|Greenwichoweho]] meridiana, kotryž so hakle wot toho powšitkownje wužiwa. ''[[Paris]]owy meridian'' dźe prěki přez [[Parisowy obserwatorij]]. Hórka w Greenwichu je stejnišćo něhdyšeho [[Royal Greenwich Observatory]] (Flamsteed House), přez kotryž [[~~Nulowy meridian\|~~nulowy meridian]] běži, kotryž bu w lěće 1884 dojednany a po kotrymž je [[Greenwich Mean Time]] postajeny. Wěste meridiany wobmjezuja [[Časowe pasmo\|časowe pasma]], do kotrychž zemja je rozdźělena. Połny wobwjert zemje wo 360 stopnjow traje jedyn [[~~Dźeń\|~~dźeń]] z 24 [[Hodźina\|hodźin]], tuž 1.440 [[Mjeńšina (čas)\|mjeńšin]]. Z tuteje přičiny je časowy wotstawk mjez dwěmaj meridianomaj dokładnje 4 mjeńšiny (1.440 : 360). Diferenca městneho časa dweju městnow, kotrejž matej w [[Stopnjowa syć\|stopnjowej syći]] zemje wotstawk wot 15 stopnjow dołhosće, je tohodla dokładnje 1 hodźina = 60 mjeńšin (jeli so [srjedźna] geografiska časowa definicija wužiwa). [[Dataja:meridian.jpg\|thumb\|120px\|Meridianowy kamjeń w Zhorjelcu]] [[Zhorjelc]], najwuchodniše město [[Němska\|Němskeje]], leži dokładnje na 15. meridianje ([[Geografiske koordinaty\|geografiske połoženje]]: 15° 00' w. d.) a by tohodla wot [[Greenwich (London)\|Greenwicha]] dokładnje wo jednu hodźinu časowje přesunjeny był. Dokelž so přeběh časowych pasmow wšak nic jenož na geografiskich, ale tež na praktiskich a politiskich směrnicach orientuje, móže diferenca ''zakonskeho'' časa mjez dwěmaj městnomaj tež wjetša abo mjeńša hač městna časowa diferenca być. Postajene časowe pasma rozeznawaja so zwjetša wo połne hodźiny, zrědka tež wo poł hodźiny. Wosebitosć stej čopaj, dokelž tu wšě meridiany a z nimi tež wšě časowe pasma hromadźe padaja. Na čopje je móžno, z mało krokami wšě časowe pasma překročić. Za [[Antarktis]] je so postajiło, zo tu wšudźe [[~~Koordinowany swětowy čas\|~~koordinowany swětowy čas]] płaći. == Meridianowa ekspedicija == W lěće 1792 dyrbjała so jako přikład tak dołheje kaž móžno [[Prosta\|prosteje]] zdalenosć mjez [[Dünkirchen]]om a [[Barcelona\|Barcelonu]] eksaktnje zwěsćić. Tak mjenowana ''meridianowa ekspedicija'' je so wot [[Jean-Baptiste Joseph Delambre]], [[Pierre Méchain]] a jeho asistenta [[Jean Joseph Tranchot]] přewjedła resp. nawjedowała. Méchain a Tranchot přewzaštaj južny a Delambre přewza sewjerny sektor. Ekspedicija traješe hłownje dla wuskutkow francoskeje rewolucije a wojerskich podawkow (inwazija přez Prusku a francosko-španiska wójna) naposlědk sydom lět. Zakładnu liniju [[Triangulacija (geodezija)\|triangulacijow]] su woni blisko Parisa rozměrili. Jich wuslědki su so přez mjezynarodnu konferencu wědomostnikow [[1799]] w Parisu akceptowali. Direktny sćěh je wobličenje a konstrukcija [[Prameter\|prametra]], kotryž jako měra najprjedy w cyłej Francoskej płaćiwosć naby. Jeho wotchilenje wučini měrjenskeje njedokładnosće dla jenož 0,2 milimetrow porno pozdźišim měrjenjam. Něhdyša nowa měra bě jako dźesaćmilionty dźěl čary wot čopa k ekwatorej definowana. Dalše spóznaće přez ekspediciju běše, zo woprawdźita forma zemje runoměrny [[~~Elipsoid\|~~elipsoid]] njeje, ale je w swojej njeprawidłownosći skerje je na powjerch běrny podobna. == Hlej tež == Rjadka 34: * [[Geografiska dołhosć]] == Film == * Axel Engstfeld: ''Terra X - Die Jagd nach dem Urmeter.'' Deutschland, Großbritannien, Frankreich, 2010, 52 min. Dokumentacija z hrajnymi scenami, zdźěla na originalnych městnach. [[Mjezynarodny geografiski institut (Francoska)\|Mjezynarodny geografiski institut]]<ref>http://www.ign.fr/ Mjezynarodny geografiski institut (Institut géographique national)</ref> w Parisu staji za wjerćenske dźěła tež original [[Repeticiski kruh\|repeticiskeho kruha]] k dispoziciji. Rjadka 76: [[lv:Meridiāns]] [[mhr:Меридиан]] [[mk:Меридијан]] [[ml:ധ്രുവരേഖ]] [[ms:Meridian]] Zeile 93 ⟶ 94: [[uk:Меридіан]] [[vi:Kinh tuyến]] [[vo:Meridiano]] [[zh:经线]]

Meridian (geografija): Rozdźěl mjez wersijomaj