Sewjerofrizišćina
Sewjerofrizišćina (frizisce friisk, fresk, frasch, fräisch, freesk) je zapadogermanska rěč, kotraž so we wokrjesu Sewjerna Friziska (němsce Nordfriesland) při zapadnym přibrjohu Schleswigsko-Holsteinskeje rěči, wosebje na kupach Amrum, Föhr, Sylt, Helgoland, na haligach kaž tež w někotrych wsach sewjerofriziskeje twjerdźe. Prjedy wopřijimaše sewjerofriziski rěčny teritorij tež połkupu Eiderstedt a južne sewjerofriziske kupy (šěra kónčina na karće).
| kraje | Němska | |
| rěčnicy | mjenje hač 8000 | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | indoeuropske rěče
| |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | připóznata mjeńšinowa rěč we wokrjesu Sewjerna Friziska w Němskej | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
– | |
| ISO 639-2: |
frr | |
| ISO 639-3 (SIL): |
frr | |
| wikipedija | ||
Dialekty wobdźěłać
Wosebita swojoraznosć sewjerofrizišćiny je wurazne dźělenje do dweju hałuzow: kupowa sewjerofrizišćina (dialekty 1–3 na karće) a twjerdźowa sewjerofrizišćina (dialekty 4–10). Tute dźělenje je nastało z dweju rozdźělneju žołmow zapućowanja: kupy Sylt, Amrum, Föhr a Helgoland buchu hižo we 8. lětstotku wobsydlene, twjerdź a južne kupy hakle w 12. lětstotku. Dialektaj 8 a 9 (Srjedźna a Južna Goesharde) stej dźensa hižo wotemrěłoj. Dialektaj Föhra a Amruma (2a a 2b) stej nimale identiskaj, čehoždla jej zwjetša jako jedyn dialekt zjimaja.
Napadne je, zo kupowi Sewjerofrizojo ani sebje samych ani swoju rěč jako „Frizow“ abo „frizišćinu“ njepomjenuja, ale po swojej kupje. Tak by wobydler kupy Sylt n. př. za „Ja sym Friz a rěču frizisce“ prajił Ik sen Sölring en ik snaki Sölring („Sym Sylćan a rěču syltsce“). Jako „Frizow“ pomjenuja na kupach jenož tych na twjerdźi.
Dialekty twjerdźe su mjez sobu podobniše hač dialekty kupow. Rozdźěle su zdźěla tak wulke, zo Frizojo z rozdźělnych kónčinow mjez sobu frizisce komunikować njemóža, a so tohodla na delnjoněmčinu abo dźensa husto hižo na wysokoněmčinu wuhibuja. Sada „Na małym módrym blidźe, kotrež we stwě při sćěnje za woknom steji, leža tři widlički, štyri nože a dźewjeć łžicow“ wujewi tute rozdźěle mjez dialektami jara jasnje:
| Sölring (Sylt): | Üp di litj blö Staal, wat ön Kööv bi Wuch beeft di Wining staant, lii trii Gaaweler, fjuur Kniiwer en niigen Skaiđer. |
| Fering-Öömrang (Föhr/Amrum): | Üüb di letj blä boosel, wat uun dörnsk bi a woch beeft at wöning stäänt, lei trii goobler, fjauer kniiwer an njügen skaaser. |
| Halifreesk (Haligi): | Uw ju litj ween taafel, wat in’e daansk bai’e üüch ääder’t fenster stoont, laie treeje föörke, fjauer kniwe än njügen leetse. |
| Mooringer Frasch (Bökingharde): | Aw jü latj ween scheew, wat önj e dörnsch bai’t uuch ääder’t waning stoont, lade tra gooble, fjouer kniwinge an nüügen schiisinge. |
Ortografija a wurjekowanje wobdźěłać
Jednotna spisowna rěč za sewjerofrizišćinu njeeksistuje. Kóždy dialekt ma swójsku spisownu formu.
Ortografija slěduje we wšěch dialektach jenakim zasadam, při čimž pak jednotliwe rozdźěle wustupuja. Tak pisaja zwuk [ʃ] w twjerdźowych dialektach a na kupje Föhr jako sch, druhdźe jako sj. W dialektach kupow Sylt a Helgoland wužiwaja nimo toho wulkopisanje substantiwow, kaž w němčinje. Twjerdźowe dialekty wužiwaja pismik å za wokal mjezy a a o, dialekt Sylta ma pismik ā za dołhe, swětłe [aː] a ē za dołhe wotewrjene [ɛː]. Pismik đ Syltoweho dialekta so dźensa jako [l] abo [r] wurjekuje.
Mjez germanskimi rěčemi je ortografija sewjerofriziskeje rěče njewšědna:
- Wšě dołhe wokale pisaja so přeco z dwěmaj pismikomaj, njehladajo na to, hač je złóžka wotewrjena abo nic: iilj „woheń“, wååder „woda“. Jednotliwy wokalowy pismik pak poznamjenja přeco krótki wokal. (Hdyž njeje hinak woznamjene su přikłady z twjerdźoweho dialekta Mooring.)
- Wothladajo wot kompozicijow njepisaja so dwójne konsonanty: bater „hórki“, samer „lěćo“, ale üttiinj „wućahnyć“.
Tajki system eksistuje w europskich rěčach hewak jenož w finšćinje a estišćinje a steji w přećiwku k ortografiji wšěch druhich germanskich rěčow, přir. sewjerofrizisce samer (z krótkim wokalom) „lěćo“, ale zapadofrizisce simmer, jendźelsce summer, norwegsce sommer, němsce Sommer.
Gramatiske swojoraznosće wobdźěłać
Dual wobdźěłać
W jednotliwych dialektach su so pola naměstnika hišće wuchowali formy duala (dwojoty):
| Ik ban diling ine. | „Ja sym dźensa doma.“ |
| Wat san diling ine. | „Mój smój dźensa doma.“ |
| We san diling ine. | „My smy dźensa doma.“ |
W dźensnišej rěči su tajke formy pak skerje žadne, jenož w dialekće kupy Sylt je hišće hdys a hdys wužiwaja.
Infinitiwy wobdźěłać
W sewjerofriziskich dialektach eksistuja zwjetša tři rozdźělne formy infinitiwa:
- Deer as ninte bai tu måågen. „Tam njeje ničo činić.“
- Hi wal bal kååme. „Wón chce bórze přińć.“
- Dåt as ai lacht än snååk tjüsch. „Njeje lochko němsce rěčeć“ (posłownje „To njeje lochko a rěč němsce.“)
Infinitiwna kóncowka -n (kaž w němčinje komme-n, mache-n) so wužiwa jenož za prepoziciju tu (typ 1), hewak pobrachuje (typ 2). Konstrukcije typa 3 wobjimaja wjazawku än „a“ hromadźe z imperatiwom. Tutu tróšku dźiwnu konstrukciju je sewjerofrizišćina najskerje přewzała z danšćiny, hdźež prepozicija at ([ɔ], němsce zu, jendźelsce to) před infinitiwom klinči runje kaž wjazawka og „a“.
Artikl wobdźěłać
Twjerdźowe dialekty a dialekt kupow Föhr a Amrum znaja dwě rozdźělnej formje wobmjezowaceho artikla:
| Jü scheew, wat bai’t waning stoont, as lääsi. | „Blido, kotrež při woknje steji, je prózdne.“ |
| E scheew as lääsi. | „Blido je prózdne.“ |
Tak mjenowany d-artikl (di, jü, dåt – 1. sada) so wužiwa, hdyž substantiw je hišće dale postajany (tu: „kotrež při woknje steji“). Tak mjenowany e-artikl (e, et, 2. sada) so pak wužiwa, hdyž tajke postajenje pobrachuje.
Wosebje w kupowych dialektach móže wobmjezowacy artikl pola podaćow městna tež falować. Sada „Tam sedźi něchtó na třěše“ rěka potajkim:
| Diar set hoken üp Taak. | (Sölring) |
| Diar sat hoker üüb taag. | (Fering) |
| ale: Deer sat huum aw e tååge. | (Mooring) |
W dialekće Föhra a Amruma je femininum spadał z neutrumom, runje kaž wobmjezowacy artikl femininuma (jü) so dźensa wjace njewužiwa (město jü mam „(ta) mać“ dźensa praja det mam „(to) mać“). W dialekće kupy Sylt wustupuje tendenca wužiwanja jednotneho artikla di za wšě tři splahi (kaž w jendźelšćinje the).
Podwójne pronomeny wobdźěłać
We wšěch wariantach frizišćiny (potajkim tež w zapado- a wuchodofrizišćinje) maja wosobowe pronomeny dwě rozdźělnej formje, wotwisnje wot toho, hač su přizwukowane abo nic:
| Hi as diling ai ine. | „Wón dźensa njeje doma.“ |
| As ’r diling ai ine? | „Njeje wón dźensa doma?“ |
| (Runje tak w zapadofrizišćinje: Hy is hjoed net thús. / Is er hjoed net thús?) | |
W druhich zapadogermanskich rěčach wužiwa so jenož jedna forma pronomena (he abo er) we wšěch pozicijach, přir. jendźelsce He is not at home / Is he not at home?, delnjoněmsce He is nich to Hus / Is he nich to Hus?, wysokoněmsce Er ist nicht zu Hause / Ist er nicht zu Hause? Jenož frizišćina wužiwa wobě warianće.
Rěčna situacija wobdźěłać
Intaktne rěčne zhromadźenstwa eksistuja dźensa jenož w zapadnym dźělu kupy Föhr a w kónčinje Bökingharde na twjerdźi. Wšě druhe sewjerofriziske dialekty su nimale wotemrěli. Rěčna kompetenca zwostawacych rěčnikow je zdźěla jara wobmjezowana, tak mjenowany code-switching je wšědny zjaw.
Najwjetše mnóstwo tekstow wuchadźa w dialekće Bökinghardeja (Mooringer Frasch), tak zo so tutón dialekt často za hłownu sewjerofrizisku spisownu rěč powažuje.
W cyłej Sewjernej Friziskej eksistuje jenož jedna šula, hdźež so tež frizisce wuči: dansko-friziska šula w Risumje (dansce Risum Skole, frizisce Risem Schölj). Na druhich šulach sewjerofriziskeho rěčneho teritorija je frizišćina jenož fakultatiwny předmjet abo so docyła njeposkićuje. Na wšelakich městnach so tež pospytuje, frizišćinu (němskorěčnym) dźěćom w pěstowarnjach posrědkować (přir. serbski Witaj-projekt). Dokelž pak faktisce friziskorěčne šulske kubłanje pobrachuje, móže efekt tajkich prócowanjow jenož snadny być.
Jeničku profesuru za frizišćinu w Němskej namakamy na Kielskej uniwersiće.
Sewjeroněmski rozhłós (NDR) wusyła sewjerofrizisce cyłkownje 3–4 mjenšiny wob tydźeń (wusyłanje „Friesisch für alle“). Přez internet a „wotewrjeny kanal“ wusyłaja so tež njeoficielne programy w sewjerofriziskej rěči.
W sewjerofriziskej rěči so žane nowiny njewudawaja. Zwjask „Friisk foriining“ wudawa njeprawidłownje informaciske łopjeno (Friisk Tising „Friziske Nowiny“, prjedy Nais aw friisk „Powěsće frizisce“).
W lěće 2004 je krajny sejm Schleswigsko-Holsteinskeje schwalał „Zakoń wo spěchowanju frizišćiny w zjawnym rumje“ (Gesetz zur Förderung des Friesischen im öffentlichen Raum / Gesäts fort stipen foont friisk önj e öfentlikhäid).
Pismowstwo wobdźěłać
Prěnja ćišćana twórba w sewjerofriziskej rěči bě w lěće 1809 komedija Di Gitshals of di Sölring Piđersdai („Łakomc abo Syltowy dźeń swj. Pětra“) kěbětraja Jap Peter Hansen wot Sylta (1767–1855). Druhi sławny spisowaćel Syltoweho dialekta bě Jens Mungard (1885–1940), kiž we swojich basnjach a powěsćach wosebje tradicionelnu swobodu Frizow wuzběhowaše, čehoždla bu 1939 do koncentraciskeho lěhwa Sachsenhausen zapokazany, hdźež 1940 wumrě.
Tež w dialekće Föhra a Amruma běše najwažniša literarna twórba dołho komedija Oome Peetje ütj Amerika („Wujk Peetje z Ameriki“) wučerja Lorenz Conrad Peters (1885–1949). W lěće 1991 wuńdźe prěnja moderna sewjerofriziska nowela – Jonk bradlep („Ćěmny kwas“) wučerki Ellin Nickelsen (* 1956).
Najwažniši sewjerofriziscy spisowaćeljo na twjerdźi su Johannes Hansen (Srjedźna Goesharde, 1854–1877), Moritz Momme Nissen (Karrharde, 1822–1902), Nis Albrecht Johannsen (Bökingharde, 1888–1967) a Peter Jensen (Wiedingharde, 1861–1939). Wosebje basnje Johannsena su mjez Frizami na twjerdźi jara znate a woblubowane. Wón je tež awtor sewjerofriziskeje hymny Gölj-rüüdj-ween („Złoto-čerwjeno-módre“, barby friziskeje chorhoje).
Wotkazy wobdźěłać
 |
Wikipedija w Sewjerofrizišćinje |
Žórła wobdźěłać
- Horst Haider Munske; Nils Århammar: Handbuch des Friesischen / Handbook of Frisian Studies. Niemeyer, Tübingen 2001, ISBN 3-484-73048-X.
- Bo Sjölin: Einführung ins Friesische. Metzler, Stuttgart 1969, ISBN 3-476-10086-3.