Hadam Bohuchwał Šěrach

Hadam Bohuchwał Šěrach (němsce Adam Gottlob Schirach; * 5. septembra 1724 w Nosaćicach; † 3. apryla 1773 w Budyšinku) bě serbski ewangelski farar, rozswětler a jako pčołar tež přirodospytnik mjezynarodneho formata.

Žiwjenje

Hadam Bohuchwał Šěrach narodźi so 5. septembra 1724^[1] (zdźěla poda so tež 5. nowember 1724)^[2] jako syn fararja Hadama Zachariasa Šěracha a wnuk Pětra Šěracha w Nosaćicach. Wot lěta 1737 do 1743 wopyta Šěrach wjerchowsku šulu swj. Afry w Mišnje. W předsłowje swojeje 1767 wuchadźacej pčołkacej teologiji (Melitto-theologia) pisa, zo spěchuja hižo tu wučerjo, mjez nimi tež Theophilus Grabener (1685–1750), jeho wobdźiwanje za přirodu a wuzběhnu wosebje dźěła Hamburgskeho radneho knjeza a fyzikoteologu Bartholda Heinricha Brockesa (1680–1747). Wot lěta 1743 do 1746 studowaše Šěrach teologiju, filozofiju a přirodowědy na uniwersiće w Lipsku, hdźež běše tež čłon tamnišeho Serbskeho prědarskeho towarstwa. Spočatk lěta 1748 powoła so Šěrach do Budyšinka, hdźež hač do swojeje smjerće jako farar skutkowaše. Wosta tež w Budyšinku, jako so tu za čas Sydomlětneje wójny wójska wotměnjowachu a wokolinu zapusćachu.

Hadam Bohuchwał Šěrach bě woženjeny z Julianu Sofiju, rodźenej Langec (* 1735), z kotrejž měješe tři dźowki a jednoho syna. Dźowki zemrěchu na sćěhach hłodu a rozšěrjenych chorosćow za čas wójny. Syn Korla Bohuchwał sta so pozdźišo ze serbskim fararjom w Rychwałdźe.

Pčołarstwo

Jako farar w Budyšinku pokroči Hadam Bohuchwał Šěrach ze swojimi wobkedźbowanjemi přirody a wěnuje so nětko tež intensiwnje pčołarstwu. W lěće 1761 wozjewi swoje prěnje pojednanje k tutej temje w jeho spisu Die mit Natur und Kunst verknupfte neuerfundene Oberlausitzsche Bienenvermehrung. Šěrach wuslědźi, zo wuplahuja sebi pčołki z krucha płastow z młodźu nowu matku. Tak hodźi so z kóždeho jejka nowa wotnožka respektiwnje nowy pčołkacy lud tworić. Pčołarjo jemu tole tehdy wěrić nochcychu, dokelž spowali tuta metoda wšitke dotalne dopóznaća přispóznateju René-Antoinea Ferchaulta de Réaumura (1683–1757) a Jana Swammerdama (1637–1680), po kotrychž móžeše so jenož z młodźe matki zaso nowa matka dobyć. Z tuteje přičiny přeńdźe tuta metoda, kotraž so hišće dźensa wužiwa, jako „Schirachscher Betrug“ do literatury.

Hižo w lěće załoženja Hornjołužiskeje pčołarskeje towaršnosće w lěće 1766 so Šěrach wot swojich sobustawow na stajneho pismawjedźerja wuzwoli. Zdobom běše tuta towaršnosć prěnja pčołarska towaršnosć scyła a so 1771 tež wot sakskeho kurwjercha Bjedricha Awgusta I. priwileguje. W tutej funkciji, kotruž hač do swojeje smjerće zaběra, steji Šěrach we wuskim zwisku z mnohimi ekspertami wědomosće a wažnymi towarstwami. Swoje nastawki w prěnim pčołarskim časopisu „Abhandlungen und Erfahrungen der Oeconomischen Bienengesellschaft in Oberlausitz“, kotrehož wudawaćel wón mjez 1766 do 1771 běše, swědča wo jeho dokładnym wobkedźbowanju a bohatej praktiskej nazhonitosći.^[3] Dalše knihi, kaž Der sächsische Bienenmeister (1769), Ausführliche Erläuterung der unschätzbaren Kunst, junge Bienenschwärme oder Ableger zu erzielen (1770) a Waldbienenzucht (1774, wudata wot Jana Jurja Vogela) nakładowachu so přeco znowa a so samo do rušćiny, francošćiny a italšćiny přełožowachu. W lěće 1768 załoži Šěrach w Budyšinku prěnju wučbnu pčolnicu, do kotrejež tež carina Katarina II. studentaj ze Smolenska pósła.

Serbske prócowanja

Titulna strona Duchomnych kěrlušowych knihow

Hadam Bohuchwał Šěrach wozjewi pak tež wšelake twórby w serbskej rěči. Tak wuda w lěće 1750 Löscherowe cyrkwine kluče, w kotrychž tež wo cyrkwinskich nałožkach w serbskich wosadach rozprawi. Hromadźe z Janom Gotttrauom Běmarjom, Janom Bjedrichom Langu a Jurjom Mjenjom přełoži 1751 Lutherowu Domjacu postilu a w lěće 1756 wjacekróć nakładźeny přidawk k serbskim Spěwarskim, w kotrymiž běše wón tež stawizny dotal ćišćanych Spěwarskich (pozdźišo doda tež kěrluše) předstajił. Šěrach wuda prěni raz 1755 tež cyłe, wot Jana Běmarja zestajene a pozdźišo rozšěrjene Duchowne kěrlušowe knihi. Dokelž wón we wudaću z lěta 1759 kěrlušaj, kotrež za mytiskej a njezrozumliwej dźeržeše wuwostaji, přińdźe ke rozkorje ze serbskimi duchownymi Kühnom, Šołtu a Racu. Woni docpěchu pola wyšnosće, zo so kěrluš zaso do Spěwarskich zapřija.

Přez duchowne wobstejnosće Lipšćanskeho rozswětlerstwa nastachu srjedź 18. lětstotka wšelake spisy k zakitowanju Serbow.^[4] W jednej z nich žadaše sebi Šěrach w swojej Schutzschrift für die alten Slaven und Wenden 1755 runoprawosć Serbow w regionalnym stawiznopisu. Wón wuzběhnje, zo přisłušeja tež Serbja k starodawnym wobydlerjam Němskeje a sebi tuž hižo strowy patriotizm žada, jich stawizny bjez předsudkow, z česćownjom a respektom wobjednawać a so tež za zdźerženje serbskeje rěče zasadźi.^[5] Tak so tež w recensiji k wudaću Jana Bogumiła Hauptmannowych delnjoserbskich Spěwarskich 1769 za pěstowanje serbskeje rěče wupraji a zdźěła ze zawjedźenjom šulskeje winowatosće we Łužicy 1770 Horne Łužicke serske šulske knižki.

Česćowanja

Přez swoje wědomostne zasłužby zdoby sebi Hadam Bohuchwał Šěrach mjezynarodny wuznam na polu pčołarstwa a bu čłon wšelakich towarstwow a akademijow, kaž Kejžorskeje swobodneje ekonomiskeje towaršnosće w Pětrohrodźe, Kurbayerskeje krajneje towaršnosće, Ekonomiskeje Society w Lipsku, Romsko-kejžorskeje akademije přirodospytnikow, Akademijow wědomosćow w Göttingen a w Haarlemje. Nimo toho spožčichu so jemu złote a slěborne medalje wot ekonomiskeje towaršnosće w Pětrohrodźe, wot zwudowjeneje sakskeje kurwjerchowki Marije Antonije, bayerskeho kurwjercha Maximiliana Józefa a Afriskeje lože w Berlinje.

W Lipsku běše Šěrach sobustaw Serbskeho prědarskeho towarstwa.

Spisy

(z Janom Bjedrichom Langu, Janom Gotttrauom Běmarjom a Jurjom Mjenjom): Teho woßebneho Muża Bożeho, D. Mertena Luthera, Domjaza Postilla, aby: Wukladowanja tych Szenjow nawschitke Nedzelje, Roczne Czaße.... Serbski přełožk Lutheroweje domjaceje postile, Budyšin, 1749^[6]
Zyrkwine Klucże, aby nusne Roswucżenja. I. Wot tych kscheszijanskich zyrkwinych Waschnjow, a II. Menow tych Nedżelow, a ßwjatych Dnjow. Serbski přełožk wot Valentin Ernst Löscher: Nöthige Fragen, von den in der christlichen Kirche üblichen Ceremonien, Dresden, 1727. Budyšin, 1750
Duchomne Kyrluschowe Knihi. Bohu kceszi a Sserbam kwuitku. Budyšin 1751 a wjacore slědowace nakłady (ewangelske spěwarske)
Sesbjerane sbotne Kruschki kraßneho Bożeho Dara, aby Pschidawk Woßom Dżesacż Nowych rjanych Duchownych Kyrlischow, a njekotrych krotkich Schtucżkow, kiż ßu k Bożej Cżeszi, a k wużitku tym lubym Sserbam. Budyšin, 1756
Die ewige Fürbitte des unvergänglichen Hohenpriesters Jesu Christi. Žarow, 1757
Geheim-Schreiben eines Herrnhuters an einen seiner akademischen Schulfreunde, von Ehelotterien, Eheviertelstunden, Ehechor-Abendmahl, Ehechorfußwäsche u.s.w. Lipsk, 1757
Von der Klarheit der Körper jener Auserwählten, und woher diese entspringe? bei Gelegenheit des Absterbens seines Vaters. Žarow, 1758
Der Weg zum Himmel. Žarow, 1759
Die Fürbitte Jesu - nicht in alle Ewigkeit, sondern nur bis ans Ende der Welt fortdauernd. Žarow, 1757.
Christian Weise'ns andächtiger Christ ins Wendische übersetzt, Lubij, 1760
Ohnmaßgeblicher Vorschlag, wie man zu einem baldigen und erwünschten allgemeinen Frieden gelangen könne. Lipsk, 1760
Das betende Zion zur Zeit des Kriegs. worinnen das vorgeschriebene Oberlausitzische Kriegsgebet erklärt worden. nebst noch hinzugethanen anderen Gebeten. Lipsk, 1760
jako wudaćel: Die mit Natur und Kunst verknüpfte neuerfundene Oberlausitzsche Bienen-Vermehrung, oder Junge Bienen-Schwärme beym Anfange des May-Monats in Wohnstuben zu machen : Nebst andern nützlichen und erbaulichen Anmerkungen von Bienen / vorzüglich zur Verherrlichung unsers glorwürdigsten Schöpfers, David Richter, Budißin 1761
Blümlein, die in dem Garten Jesu gepflückt sind, oder kurze Seufzer des Morgens, Abends, beym heil. Abendmahle, in Not und Tod an Jesum gerichtet. Lipsk, 1762
Lobrede auf die klugen Zauderer. Lipsk, 1763
Buchdrucker als geduldige Schaafe. Lipsk, 1763
Das erhabene Bild jener Mosaischen, Christlichen und Himmlischen Aeltesten. Lipsk, 1763
jako wudaćel: Sächsischer Bienenvater : oder des Herrn Palteau von Metz neue Bauart hölzerner Bienenstöcke, nebst der Kunst, die Bienen zu warten, und einer Naturgeschichte dieser Insekten., Lipsk 1766
Melitto-theologia : Die Verherrlichung des glorwürdigen Schöpfers aus der wundervollen Biene. Drježdźany, 1767
Neb. Kn. M. Krystijana Wajsy Kraßne Modlerske Knihi, Sa jeneho evangeliskeho Kscheszijana Rano, a Wecżor, w Zyrkwi a w Domi, w Khoroszi, a Strowoszi, na Rejżi, a tejż w ßmertnej Schtundżi. Stołpin 1769
Bayerischer Bienen-Meister : oder deutliche Anweisung zur Bienen-Wartung. Mnichow, 1770
Horne Łużiske Schul-Knischki. Budyšin, 1770
Ausführliche Erläuterung der unschätzbahren Kunst, junge Bienenschwärme, oder Ableger zu erzielen: nebst einer natürlichen Geschichte der Bienenkönigin, oder Weyselerzeigung, und deren wichtigen Einflusse in die Oekonomie der Bienen. Budyšin, 1770
Natürliche Geschichte der Erd-Feld- oder Ackerschnecken : nebst einer Prüfung aller bisher bekannten Mittel wider dieselbigen, wobey viele neue physische Erfahrungen gemacht worden. Lipsk, 1772
Wald-Bienenzucht, nach ihrer grossen Vortheilen, leichten Anlegung und Abwartung. Wrócław, 1774

Žórła

Błažij Nawka: Šěrach, Hadam Bohuchwał. W: Jan Šołta, Pětr Kunze, Franc Šěn (wud.): Nowy biografiski słownik k stawiznam a kulturje Serbow. Ludowe nakładnistwo Domowina, Budyšin 1984, str. 537–539.
Nawka, Blasius: Adam Gottlob Schirach, der Begründer der Oberlausitzischen Bienengesellschaft von 1766, w Lětopisu, rjad C, 13 (1970), str. 87–97
Šołta, Jan: Hadam Bohuchwał Šěrach: k jeho 270tym posmjertnym narodninam, w Rozhledźe 44 (1994), čo. 9, str. 351sl.
Malink, Jan: Serbske skutkowanje Hadama Bohuchwała Šěracha, w Rozhledźe 52 (2002), čo. 4, str. 126–130

Nóžki

↑ Korla Awgust Jenč: Spisowarjo hornjołužiskich evangelskich Serbow wot 1597 hač 1800. W: Časopis Maćicy Serbskeje. Zwjazk 28 (1875), str. 34–37. (hsb.)
↑ Rainer Haas: Schirach, Adam Gottlob (Hadam Bohachwal Šerach). W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Zwjazk 21 (2003), šp. 1356–1360. (němsce)
↑ Georg Müller: Schirach, Adam Gottlob. W: Allgemeine Deutsche Biographie. Zwjazk 31 (1890), str. 307 (online). (němsce)
↑ Hartmut Zwahr: Frühneuzeitliche Existenz in einem Mikrokosmos. Vom Landespatriotimus zum nationalen Bekenntnis. Das Beispiel der Lausitzer Sorben. W: Europa in der frühen Neuzeit: Mittel-, Nord- und Osteuropa. Böhlau Verlag Köln Weimar 1997, str. 171. (němsce)
↑ Adam Gottlob Schirach: Schutzschrift für die alten Slaven und Wenden, in welcher sie wegen der ihnen Schuld gegebenen Treulosigkeit vertheidiget werden. W: Arbeiten einer vereinigten Gesellschaft in der Oberlausitz zu den Geschichten und der Gelahrtheit überhaupt gehörende. Zwjazk 5 (1755), str. 273–300. (němsce)
↑ Nadrobny zapis spisow namaka so w: Johann Georg Meusel: Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller, Zwjazk 12, G. Fleischer, der Jüngere, 1812

Wotkazaj

Commons: Hadam Bohuchwał Šěrach – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

Friedrich Pollack: Šěrach, Hadam Bohachwał w Sakskej bibliografiji (němsce/serbsce)

[1] Korla Awgust Jenč: Spisowarjo hornjołužiskich evangelskich Serbow wot 1597 hač 1800. W: Časopis Maćicy Serbskeje. Zwjazk 28 (1875), str. 34–37. (hsb.)

[2] Rainer Haas: Schirach, Adam Gottlob (Hadam Bohachwal Šerach). W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. Zwjazk 21 (2003), šp. 1356–1360. (němsce)

[3] Georg Müller: Schirach, Adam Gottlob. W: Allgemeine Deutsche Biographie. Zwjazk 31 (1890), str. 307 (online). (němsce)

[4] Hartmut Zwahr: Frühneuzeitliche Existenz in einem Mikrokosmos. Vom Landespatriotimus zum nationalen Bekenntnis. Das Beispiel der Lausitzer Sorben. W: Europa in der frühen Neuzeit: Mittel-, Nord- und Osteuropa. Böhlau Verlag Köln Weimar 1997, str. 171. (němsce)

[5] Adam Gottlob Schirach: Schutzschrift für die alten Slaven und Wenden, in welcher sie wegen der ihnen Schuld gegebenen Treulosigkeit vertheidiget werden. W: Arbeiten einer vereinigten Gesellschaft in der Oberlausitz zu den Geschichten und der Gelahrtheit überhaupt gehörende. Zwjazk 5 (1755), str. 273–300. (němsce)

[6] Nadrobny zapis spisow namaka so w: Johann Georg Meusel: Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller, Zwjazk 12, G. Fleischer, der Jüngere, 1812

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]