Letišćina
Letišćina (letisce latviešu valoda) słuša do skupiny baltiskich rěčow. Je zarjadniska rěč w Letiskej, hdźež ju rěči wokoło 2 milionaj ludźi.
| kraje | Letiska | |
| rěčnicy | 2,2 milionaj | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | indoeuropske rěče | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč | Letiska, Europska Unija | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
lv | |
| ISO 639-2: |
lav | |
| ISO 639-3 (SIL): |
lav | |
| wikipedija | ||
Klasifikacija wobdźěłać
Letišćina je jedna z dweju eksistowaceju baltiskeju rěčow, podskupina indoeuropskich rěčow. Letišćina a specialnje litawšćina so wobhladaja kaž najbóle archaiske z rěčanych indoeuropskich rěčow. Najbóle přiwuznych druhich indoeuropskich rěčow su słowjanske a germanske rěče.
Prawopis a wurjekowanje wobdźěłać
Kaž wjetšina indeuropskich rěčow, letišćina wužiwa modifikowany łaćonski alfabet kotryž wobsahuje 33 pismikow. Alfabet njewužiwa pismiki q, w, x, a y, ale wón přidawaše pismiki ā, č, ē, ģ, ī, ķ, ļ, ņ, š, ū, a ž. Ö so wužiwa jenož w latgaliskej narěči, dokelž jeho oficialne wužiće so skónčnył za čas 1940.. Nimale kóždy fonem ma swójski pismik, tohodla so nimale přeco móžeja wědźeć wurjekowanje słowa hdyž so je čita. Jenož rozdźěl mjez /e/ a /ɛ/ zwjetša so njepisa.
Konsonanty wobdźěłać
| Letisce | IPA | Serbsce | Přikład |
|---|---|---|---|
| b | [b] | b | bērns ‘dźěćo’ |
| c | [ʦ] | c | cilvēks ‘čłowjek’ |
| č | [ʧ] | č | čakls ‘pilny’ |
| d | [d] | d | diena ‘dźeń’ |
| f | [f] | f | fabrika ‘fabrika’ |
| g | [g] | g | gribēt ‘chcyć’ |
| ģ | [ɟ] | etwa dj; eksaktnje akŽ madźarski „gy“ | ģimene ‘swójba’ |
| h | [x] | ch (kaž němsce machen) | haoss ‘chaos’ |
| j | [j] | j | jaka ‘jaka’ |
| k | [k] | k | kakls ‘šija’ |
| ķ | [c] | etwa tj (wie in tja); eksaktnje kaž madźarski „ty“ abo islandske wurjekowanje wot kj w Reykjavík |
ķīmija ‘chemija’ |
| l | [l] | skerje tołsty l (kaž němsce Trakl) | labs ‘dobry’ |
| ļ | [ʎ] | lj | ļoti ‘jara’ |
| m | [m] | m | maz ‘mało’ |
| n | [n] | n | nākt ‘přińć’ |
| ņ | [ɲ] | nj | ņemt ‘wzać’ |
| p | [p] | p | pazīt ‘znać’ |
| r | [r] | r (r z jazykowym kónčkom) | redzēt ‘widźeć’ |
| s | [s] | s | sacīt ‘prajić’ |
| š | [ʃ] | š | šeit ‘tu’ |
| t | [t] | t | tauta ‘lud’ |
| v | [v] | w | valsts ‘stat’ |
| z | [z] | z | zināt ‘wědźeć’ |
| ž | [ʒ] | ž | žurka ‚šćura‘ |
Pismikaj h a f jenož w cuzych słowach abo požčonkach wustupujetej.
Wokale wobdźěłać
Letišćina rozeznawa w swójskich słowach pjeć wokalowych fonemow, z kotrychž /e/ a /æ/ so zwjetša samsnje jako e pisatej. Jenož w tak mjenowanym rozšěrjenym prawopisu so rozeznawatej, ale rozdźělnje wotwisnje wot awtorow. W požčonkach a cuzych słowach da so dalši wokal /o/ přidać. Wšě druhe wokale so w letišćinje narunaja.[1]
| palatalne | welarne | uwularne | |
|---|---|---|---|
| zawrjene | i | u | ɑ |
| wotewrjene | e | æ |
| Letisce | IPA | Serbsce | Přikład |
|---|---|---|---|
| a | [a] | a | akls ‘slepy’ |
| ā | [aː] | ah | ātrs ‘spěšny’ |
| e | [ɛ], [æ] | ä, druhdy jara wotewrjeny ä (kaž w jendźelskim hat) | ezers ‘jězor’ |
| ē | [ɛː], [æː] | äh, druhdy jara wotewrjeny ä (kaž w jendźelskim bad) | ēst ‘jěsć’ |
| i | [i] | i | ilgs ‘dołhi’ |
| ī | [iː] | ie | īss ‘krótki’ |
| o | [uɐ], [ɔ], [ɔː] | uo, wotewrjeny o | ozols ‘dub’, opera ‘opera’ |
| u | [u] | u | uguns ‘woheń’ |
| ū | [uː] | uh | ūdens ‘woda’ |
Wokale z makronom (tuž ā, ē, ī a ū) so dołhe wurjekuja, přećiwo čemu normalne wokale su jara krótke, na kónc słowow su zwjetša lědma słušomne.
Pismik o so w prěnjotnje letiskich słowach jako diftong [uɐ], w požčonkach zwjetša jako [ɔ] abo [ɔː] wurjekuje.[1] Dokelž diftongy njemóžeja dołhe abo krótke być, njeeksistuje o z makronom w letiskim pismje.
Nimo toho krótke njeakcentowane wokale móžeja so redukować, na př. bija „wón bě“ so [bij] město [bijɑ] wurjekuje. A wokale móžeja so samo njespěwne być, na př. cilvēki so jako [t͡silʋæ:ki̥] město [t͡silʋæ:ki] wurjekuje.[1]
Přizwuk wobdźěłać
Přizwuk z někotrymi wuwzaćemi je na prěnjej złóžce.
Gramatika wobdźěłać
Letišćina ma dwaj genusaj a numerusaj, a šěsć padow.
Nóžki wobdźěłać
Žórła wobdźěłać
- Bernardo Christophe: Kauderwelsch 82, Lettisch Wort für Wort. 3. nakład. Reise Know-how Verlag Peterv Rump GmbH, 2002, ISBN 3-89416-273-2.
- Jan Hendrik Holst: Lettische Grammatik. Helmut Buske Verlag, Hamburg 2001, ISBN 3-87548-289-1.
Wotkazy wobdźěłać
bołharšćina | čěšćina | danšćina | estišćina | finšćina | francošćina | grjekšćina | iršćina | italšćina | jendźelšćina | letišćina | litawšćina | madźaršćina | maltašćina | němčina | nižozemšćina | pólšćina | portugalšćina | rumunšćina | słowakšćina | słowjenšćina | španišćina | šwedšćina
| wuchodobaltiske rěče: | Kuršćina† - Letišćina - Litawšćina - Selšćina† - Zemgalšćina† |
| zapadobaltiske rěče: | Prušćina† - Jatwingšćina† - Sudowšćina† |
| † mortwe |
