Dalmatišćina
Dalmatišćina je mortwa wuchodoromaniska rěč, kotraž rěčeše so na přibrjohu Dalmaciskeje w městach Zadar (dalmatisce Jadera), Trogir (Tragur), Split (Spalatro), Dubrovnik (Raugia) a Kotor (Cattaro) a na bliskich kupach Krk (Vikla), Cres (Crepsa) a Rab (Arba). Mjez wuchodoromaniskimi rěčemi běše dalmatišćina italšćinje bliša hač rumunšćinje. Dalmatišćina dźěleše so do dweju narěčow, mjenujcy do sewjerneje abo vegliotskeje (wužiwaneje na kupje Krk/Vikla) a južneje abo raguskeje, kotrejž bě tež narěč dźensnišeho města Zadar jara bliska. W najwuznamnišich bywšich sydlišćach rěčnikow dalmatišćiny wužiwa so dźensa chorwatšćina.
| kraje | Dalmaciska (dźensniša Chorwatska a zdźěla Čorna Hora) | |
| rěčnicy | mortwa rěč (posledni znaty rěčnik w lěće 1898 wumrě) | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Indoeuropske rěče
| |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: |
žadyn | |
| ISO 639-2: |
roa | |
| ISO 639-3 (SIL): |
dlm | |
Dalmatišćina a romaniske rěče Balkana wobdźěłać
Hačrunjež rěčeše so dalmatisce na Balkanje, njebě dalmatišćina ani rumunšćinje ani druhim romaniskim rěčam woneje połkupy (mjenujcy arumunšćinje, meglenorumunšćinje a istrorumunšćinje) jara bliska. Někotre skupiny łaćonskich konsonantow přeměnichu so w dalmatišćinje a rumunšćinje na samsne wašnje: /kt/ > /pt/ (łaćonsce octo, dalmatisce guapto, rumunsce opt), /ŋn/ > /mn/ (cognatus, comnut, cumnat), /ks/ > /pt/ (coxa, copsa, coapsă). Tute změny w druhich romaniskich rěčach njenamakamy. Dalmatišćina nima gramatiske wosebitosće druhich balkanskich romaniskich rěčow (hlej nastawk rumunšćina), na př. postponowany definitny artikl, genitiwny abo posesiwny artikl, tworjenje futura z pomocu konjunktiwa a dr. W jeje słowoskładźe njeeksistuja tež leksikalne elementy z tak mjenowaneho balkanskeho substrata, kotrež wosebje rumunšćinu a albanšćinu kruće zwjazuja.
Wažne je, zo wobchowachu so w dalmatišćinje někotre słowa łaćonskeho pochada, kotrež su ze žiwjenjom w měsće zwjazane. Tajke słowa w rumunšćinje pobrachuja, na přikład město rěka dalmatisce čituot (z łaćonskeho civitatem), w rumunšćinje pak wužiwaše so słowjanske słowo târg, dźensa wužiwa so skerje oraş (z madźarskeho város). (Rumunske słowo cetate, kotrež jenož zrědka słyšimy, je neologizm. Albanske słowo qytet bu direktnje z ludoweje łaćonšćiny přewzate.)
Stawizny dalmatišćiny wobdźěłać
Dalmatisce rěčeše zromanizowana ludnosć zapadneho Balkana, kiž zdźerži so po přichadźe Słowjanow na přibrjohu, wosebje pak w přistawnych městach, kotrež běchu zdobom twjerdźizny. Je dopokazane, zo je mjenowana ludnosć w 10. lětstotku we wonych kónčinach žiwa była, hačrunjež jeje eksaktna ličba znata njeje. Sydlachu tam tež Italčenjo. Jich rěč a pozdźišo tež chorwatšćina dalmatišćinu wohrožowaštej. Z Italčanami mějachu rěčnicy dalmatišćiny jara intensiwne poćahi, a to nic jenož z Italčanami w Dalmaciskej, ale tež z tymi na Appeninskej połkupje. Wliw italšćiny, wosebje pak Venedigskeje narěče, móžemy w srjedźowěkowskich dalmatiskich tekstach pytnyć.
Najstarše dalmatiske dokumenty su spisane w južnej (raguskej) narěči, to su lisćiny inwentara z 13. lětstotka a listaj z lětow 1325 a 1397. Z raguskeje narěče znajemy někak 260 słowow, někotre zapisa raguski rektor Filippo Diversi w prěnjej połojcy 15. lětstotka. Tute leksikalne elementy pokazuja rozdźěle mjez woběmaj narěčomaj. Na přikład rěka chlěb w sewjernej narěči pan, w južnej narěči pak pen (italsce pane, rumunsce pâine), chěža rěka w južnej narěči chesa, w sewjernej cuosa (italsce casa, rumunsce casă).
Zda so, zo spušći wjetšina wobydlerjow města Zadar hižo do renesansy swoju maćernu rěč a Venedigsku narěč italšćiny rěčeše. Senat Raguskeje republiky wobaraše so wosebje přećiwo słowjanskemu wliwej; wón mjenujcy wobzamkny, zo dyrbja so wšě jeho wuradźowanja w lingua veteri ragusea (starej raguskej rěči) wotměwać, a nałožowanje słowjanskeje rěče (lingua sclava) bu zakazane. Njedźiwajo na to zhubi so w 16. abo 17. lětstotku w tutym měsće dalmatišćina a městne wobydlerstwo rěčeše chorwatsce. W někotrych kónčinach (na kupje Krk/Vikla) zdźerži so dalmatišćina hač do 19. lětstotka.
Posledni rěčnik dalmatišćiny bě Tuone Udaina († 10. 6. 1898) pochadźacy z kupy Krk, mjenowany „Barbur“ („frizer“, to bě mjenujcy jeho powołanje). W lěće 1897 wopyta jeho Matteo Giulio Bartoli a zapisa někak 2800 dalmatiskich słowow, někotre stawizny (tež z Udainoweho žiwjenja), kotrež wón we swojej knize wo dalmatišćinje wozjewi. [1] Jako informator bě Udaina skerje problematiski, dokelž njebě dalmatišćina z jeho maćeršćinu, wón ju hižo něhdźe dwaceći lět wjace njerěčeše a so jenož na priwatne rozmołwy w staršiskim domje dopominaše. Za čas slědźenja bě wón hłuchi a hižo zuby njeměješe.
Zakładne informacije wo dalmatiskej gramatice wobdźěłać
- Wěcownik (substantiw)
Dalmatišćina ma dwaj rodaj (genusaj), mjenujcy muski a žónski, a dwě čisle (numerusaj), singular a plural. Před substantiwom steji artikl. Definitny artikl ma sćěhowace formy:
- maskulinum
- singular: el
- plural: i
- femininum
- singular: la
- plural: i (w Tona Udainowych tekstach zetkawamy so tež z formu le)
- maskulinum
Prawidłowny (regularny) plural substantiwow twori so z pomocu kóncowki -i za maskulinum a -e za femininum. Plural femininumow ma zwjetša prawidłowne formy, na přikład busca – busce (serbsce kruwa – kruwy), mun – mune (ruka – ruce), w maskulinumje namakamy tež wěste njeregularne formy (abo snano alternacije), na př. amaic – amaič (serbsce přećel – přećeljo), detco – dacli (porst – porsty).
Kaž wjetšina romaniskich rěčow njedeklinuja so substantiwy w dalmatišćinje na rozdźěl wot rumunšćiny z pomocu kóncowkow. Wona wužiwa jenož předłóžki, na př.: la mun, de la mun (italsce la mano, della mano, rumunsce mâna, /al, a, ai, ale/ mâinii).
- Kajkostnik (adjektiw)
ma wosebite formy za maskulinum, femininum a tež za singular a plural, na př. bun – buna (serbsce dobry – dobra), maur – maura (wulki – wulka) a dr.
- Naměstniki (pronomeny)
znajemy mjenje, wosobowe naměstniki (personalne pronomeny) maja w nominatiwje tute formy:
ju (ja), te (ty), jal/jala (wón/wona), nu (my), vu (wy), jai (woni).
- Ličbniki (numerale)
zakładne ličbniki (kardinalne numerale) maja tute formy:
1 – join, 2 – doi/doa, 3 – tra, 4 – cuatro, 5 – čenc, 6 – si, 7 – siapto, 8 – vapto, 9 – nu, 10 – dic, 11– jonco, 12 – dotco, 13 – tretco, 14 – cuarco, 15 – čonco, 16 – setco, 17 – dicsapto, 18 – dicuapto, 19 – dicnu, 20 – venč, 21 – jonvenč, 22– doivenč, 23 – travenč, 24 – cuarvenč, 25 – čonvenč, 26 – sevenč, 27– venčsapto, 28 – venčvapto, 29 – venčnu, 30 – trianta, 40 – cuaranta, 50 – čoncta, 60 – sianta, 70 – septuanta, 80 – vaptuanta, 90 – nuanta, 100 – čiant 200 – doiziant, 300 – traciant, 1000 – mel, 2000 – doimel
- Słowjeso (werb)
Wjetšina regularnych werbow ma w infinitiwje kóncowku -ur, -ar, abo -dro.
Přikład konjugacije werbow na -ur (domandur, žadać):
| Prezens | Imperfekt | Futur |
| 1.domunda(i) | domundua | domunduora |
| 2.domunde | domundue | domunduore |
| 3.domunda | domundua | domunduora |
| plural | ||
| 1.domundaime | domunduame | domunduorame |
| 2.domundaite | domunduate | domunduorate |
| 3.domunda | domundua | domunduora |
Přikład konjugacije werbow na -ar (avar, měć) :
| Prezens | Imperfekt | Futur |
| 1.ava | avaja | avajora |
| 2.ave | avaje | avajore |
| 3.ava | avaja | avajora |
| plural | ||
| 1.avaime | avajame | avajorame |
| 2.avaite | avajate | avajorate |
| 3.ava | avaja | avajora |
Njeregularny werb saite (być)
| Prezens | Imperfekt | Futur |
| 1.sai | foi | fuo |
| 2.sante | foite | fuote |
| 3.sant | foit | fuot |
| plural | ||
| 1.saime | foime | fuoime |
| 2.saite | foaite | fuoite |
| 3.sant | feri (m.)/fere (f.) | fuotur (m.)/fuoture (f.) |
Přirunanje teksta w dalmatišćinje, italšćinje a rumunšćinje wobdźěłać
Modlitwa Wótčenaš w dalmatišćinje, italšćinje a rumunšćinje
- Dalmatisce
Tuota nuester, che te sante intel sil, sait santificuot el naun to. Vigna el raigno to. Sait fuot la voluntuot toa, coisa in sil, coisa in tiara. Duote costa dai el pun nuester cotidiun. E remetiaj le nuestre debete, coisa nojiltri remetiaime a i nuestri debetuar. E naun ne menur in tentatiaun, miu deleberiajne dal mal.
- Italsce
Padre nostro, che sei nei cieli, sia santificato il tuo nome. Venga il tuo regno. Sia fatta la tua volontà, come in cielo così in terra. Dacci oggi il nostro pane quotidiano. E rimetti a noi i nostri debiti, come noi li rimettiamo ai nostri debitori. E non ci indurre in tentazione, ma liberaci dal male.
- Rumunsce
Tatăl nostru care eşti în ceruri, sfinţească-se numele tău. Vie împărăţia ta. Facă-se voia ta, precum în cer, aşa şi pe pământ. Pâinea noastră cea de toate zilele dă-ne-o nouă astăzi. Şi ne iartă nouă păcatele noastre, precum şi noi le iertăm greşiţilor noştri. Şi nu ne duce pe noi în ispită, ci ne mântuieşte de cel rău.
Žórła wobdźěłać
- ↑ Bartoli, Matteo Giulio, Das Dalmatische (2 zwjazkaj), Kaiserliche Akademie der Wissenschaften, Wien 1906; hlej tež italski přełožk: Il Dalmatico, Istituto della Enciclopedia Italiana, Italska 2000
- Fisher, John. Lexical Affiliations of Vegliote, Rutherford, Fairleigh Dickinson University Press 1975, ISBN 0-8386-7796-7
- Hadlich, Roger L. The phonological history of Vegliote, Chapel Hill, University of North Carolina Press 1965
- Price, Glanville. Encyclopedia of the Languages of Europe. ISBN 0-631-22039-9; Blackwell Publishers, Oxford 2000
- Žarko Muljacić: Das Dalmatische. Studien zu einer untergegangenen Sprache. (= Quellen und Beiträge zur kroatischen Kulturgeschichte. 10). Köln 2000. ISBN 3-412-09300-9